شکل‌گیری شهر در قبل از ظهور اسلام
در میان سرزمین‌هایی که آثار زندگی گذشته را در خود حفظ کرده‌اند، فلات ایران موقعیت ممتازی دارد. یکی از اولین سکونتگاه‌ها در تپه گنج دره در شهرستان هَرسین است. بر اساس مطالعات پژوهشگران یکی دیگر از محل‌های سکونت بشری که در دشت شناخته شده، مربوط به هزاره پنجم قبل از میلاد، سیَلک کاشان است. که شامل دو تپه شمالی و جنوبی است.
دهکده ماقبل تاریخی سیلک با گذشت زمان به یک شهر مستحکم تبدیل شد و دارای کاخ، ساختمان‌های فرعی و محله‌های سکونت و شاید یک معبد و دیواری مستحکم در اطراف آن شد.
در نیمه شرقی فلات ایران و در نزدیکی شهر زابل در سیستان، شهر سوخته یکی از شگفتی‌های دنیای باستان است. این شهر نمونه‌ای منحصر به فرد و حکایت واقعی علم، صنعت و فرهنگ گذشته‌های دور این مرز و بوم است. که به دلیل آتش‌سوزی اتفاق افتاده در آنجا، آن را شهر سوخته نامیده‌اند.
اقوام آریایی مستقر در کوه‌های زاگرس و در دشت‌های مرتفع آن با تشکیل دولت ماد، اولین اقوامی هستند که در گذر تاریخی، خود را از مرحله جوامع ساده روستایی ایلی، به جامعه شهری رسانده‌اند.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
از قرن نهم ق.م ساختن اولین شهرهای مادی با الهام از شهرهای تپه‌ای بین‌النهرین شروع شد، که نمونه آن هگمتانه یا همدان امروزی است. این دوران با شکوفایی شهرهای پارسی در شوش، پاسارگاد و… به اوج خود رسید.
شهر هخامنشیان مربعی بود، که در وسط آن آتش را به منزله حافظ حقیقی مکان می‌افروختند. در کنار هسته اصلی آن حوض یا آبگیری به نسبت جمعیتی که در آنجا سکنی می‌گزید، حفر می‌کردند و برای آن آب‌انبار می‌ساختند. عناصر اصلی شهر هخامنشی علاوه بر آتشکده و آب‌انبار، خانه، باغ و… نیز بوده است.
شهرهایی را که ساسانیان بنا می‌نهادند، دارای الگویی بود که در شهرهای دوران اولیه بعد از اسلام نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت.
در این شهرها، دژ حکومتی با باروهای کنگره‌دار، مجموعهای است از کاخ‌ها، آتشکده اصلی، دیوان‌ها، سربازخانه‌ها، گنجینه‌ها و انبارهای آذوقه که در بالاترین و ایمن‌ترین نقطه شهر ساخته می‌شده‌است.
برگِرد این دژ حکومتی که در دوران اسلامی به کهن دژ معروف شد، مجموعهای مرکب از محلات خاص برای استقرار طبقات ممتاز و نزدیکان پادشاه قرار داشت. که در دوران اسلامی شارستان نامیده شد. این بخش نیز با دیواری سنگین و با چهار دروازه، بخشی از بازار شهر را نیز در خود داشت.
مجموعهای مرکب از محلات، خانه‌ها، بازارها، باغات و مراتع مردمی که در طبقات ممتاز دولت ساسانی قرار نمی‌گرفتند، در خارج از شارستان قرار داشتند، این بخش که در فروپاشی دولت ساسانی به هنگام ورود مسلمانان نقشی اساسی داشتند، در بعد از اسلام به رَبَض (شهر بیرونی) مشهور شد.
در شهر ساسانی بازار از دل شارستان شروع می‌شد و دامنه خود را به ربض می‌گستراند و در مسیر خود محلات را شکل می‌داد و در مسیر راه‌های کاروان رو قرار می‌گرفت.
روند شهرنشينی ايران را می‌توان در سه دوره عمده، مورد بررسی قرار داد. اين سه دوره عبارتند از:
- شکل‌گيری شهر در قبل از ظهور اسلام
- شهر در دوران اسلامی
- شهر در دوران معاصر