خانه در اقلیم گرم و خشک (فلات مرکزی)

نواحی فلات مرکزی ایران دارای آب و هوای گرم و خشک می‌باشد. میزان بارندگی کم و اختلاف دمای شب و روز زیاد است.
تأملی اندک در معماری خانه‌های سنتی این ناحیه نشان می‌دهد، که آن‌ها در کلیت طرح با هم اشتراک دارند. همه آن‌ها دارای پلان‌های متراکم و درونگرا بوده و رو به حیاط مرکزی داشته‌اند. این خانه‌ها همه زیبایی‌هایشان را، به اهل خانه نشان می‌دادند. دیوارهای بلند بیرونی خانه‌ها، کم تزیین و ساده بوده است. تنها ورودی خانه با تورفتگی و تزیین، خود را نسبت به بقیه دیوارهای خارجی مشخص می‌کرده است. فضای هشتی که بعد از ورودی قرار می‌گرفته، دید نامحرم به فضای درونی را می‌بسته، به گونه‌ای که حتی با باز بودن درِ خانه، دید به باغ درونی و حیاط خانه غیر ممکن بوده است. این ویژگی اصل مهم محرمیت، درونگرایی و عدم اشراف را بیان می‌کرده که از زمان قبل از اسلام مورد توجه بوده است.

دالان متصل به هشتی شخص را به حیاط می‌رسانده است. در بعضی از خانه‌ها علاوه بر حیاط اندرونی که محل زندگی اهالی خانه بوده، حیاطی نیز به عنوان بیرونی داشته، که فضاهای اطراف آن برای پذیرایی از مهمانان مرِد خانه در نظر گرفته می‌شده است. این دو حیاط نیز به هم دیدی نداشتند.

حیاط چون خوان نعمت بوده، که فضاهای دیگر همه به دور آن می‌نشستند. هوا، آب، نور، سایه، سبزه و آسمان نعمت های این باغ درونی بوده است.
نظم هندسی در همه بخش‌های خانه از کل تا جزء دیده می‌شد. این هندسه، علاوه بر آنکه ساختار کلی طرح را مشخص می‌کرد، تک‌تک اجزای آن را شکل می‌داد، و فضاهای مختلف را به نسبت اهمیت در جاهای متفاوت قرار داده و ارتباطشان را با سایر فضاها معین می‌ساخت.

از دیگر خصوصیات طرح کلی خانه‌ها، همسازی معماری آن‌ها با اقلیم منطقه است. که نمونه‌هایی از سازگاری‌ها در زیر آورده شده است.
- ایجاد حیاط‌های عمیق و پر سایه در میان بنا
- قرار دادن حوض و باغچه در حیاط
- درآمیختن و اتصال فضاهای زندگی با فضاهای باز و قرارگیری درها و پنجره‌ها رو به حیاط مرکزی
- اهمیت بخشیدن به ایوان‌ها، رواق‌ها و فضاهای نیمه باز در خانه، که اغلب به مهم‌ترین فضای خانه بدل می‌شده است.
- ساختن انواع بادگیرها، سایه بان‌ها و قرار دادن درها و پنجره‌ها در عمق دیوارها
- استفاده از زیرزمین و خنکی آن
- استفاده از فرم‌های قوسی و گنبدی در سقف بناها
- ساختن جرز و سقف با ضخامت زیاد
- استفاده از مصالح خشت و گل
- تقسیم فضاهای سکونتی به دو بخش تابستان‌نشین پشت به قبله و زمستان‌نشین رو به قبله

از دیگر خصوصیات این خانه‌ها تفکیک فضاهای خدماتی از فضاهای زندگی در آن‌ها می‌باشد. این تفکیک موجب می‌گردد که همه فضاهای خدماتی مانند مطبخ‌ها، فضاهای بهداشتی، انبارها و اصطبل‌ها در شرق و غرب خانه از چشم دور شوند، تا آرامش و آسایش فضاهای زندگی را برهم نزنند.

چگونگی طراحی خانه در چهار اقليم اصلی ايران

- خانه در اقليم گرم و خشک (فلات مرکزی)
- خانه در اقليم سرد (کوهستان های غربی)
- خانه در اقليم معتدل و مرطوب (کرانه جنوبی دريای کاسپین)
- خانه در اقليم گرم و مرطوب جنوبی (حاشیه دریای عمان)