بناهای عبادی بعد از اسلام در ایران؛ مقبره

معماری مقابر در میان گونه‌های مختلف معماری جایگاه خاصی دارد. این گونه از معماری ارتباط مستقیمی با اعتقادات داشته و از جنبه‌های مختلف تاریخی، هنری، اجتماعی و اقتصادی قابل بررسی می‌باشد. ساخت مقابر، نمادی از اعتقاد به جهان پس از مرگ و ارادت و علاقه دوستان متوفی، به وی می‌باشد.

مقابر پیش از اسلام

در ایران اولین بناهای آرامگاهی به صورت دخمه‌های شاهانه شکل گرفتند. در زمان مادها در دل کوه‌ها به اتاقک‌های تدفینی بر می‌خوریم که اغلب جنبه مذهبی داشته‌اند. این گونه از معماری آرامگاهی در زمان مادها بیشتر در ناحیه کردستان ایران و قسمتی از خاک کنونی عراق و همچنین در آذربایجان غربی پراکنده است. که از جمله آن‌ها فخریکا در کردستان، فرهاد و شیرین در کرمانشاه و دا و دختر 2 واقع در ممسنیِ استان فارس می‌باشد.

مقبره‌های هخامنشیان

در ادوار بعد در زمان هخامنشیان این گونه از معماری صخره‌ای در تخت جمشید و نقش رستم به اوج خود رسید. اتاق‌های تدفینی که در دل کوه‌ها کنده می‌شده‌اند تا مدتی پس از براندازی سلسله هخامنشی نیز رواج داشتند. در میان مقابر هخامنشیان مقبره کوروش را می‌توان استثنا دانست. فرم کوهسان این آرامگاه زیگورات را به یاد می‌آورد. زیگورات‌ها که خود نمادی از کوه به عنوان مظهر خیر و برکت و قداست بودند، همواره در فرهنگ‌های مختلف مدنظر قرار گرفته‌اند.
علاوه براین، معماری هخامنشی برگرفته از معماری سنگی اورارتوها بوده است. همچنین طی کشورگشایی‌هایی که کوروش و کمبوجیه به مصر کردند، مشاهده مقابر هرمی آنان، در شکل‌گیری این مقبره بی‌تأثیر نبوده است. مقبره کوروش دارای 6 پله می‌باشد، که از پایین به بالا، از ارتفاعشان کاسته می‌شود. مقیاس واقعی این بنا زمانی مشخص می‌شود که در نظر بگیریم که ارتفاع پایین‌ترین پله آن بلندتر از قامت آدمی می‌باشد. این بنا پیش از مرگ کوروش ساخته شد و وقتی که وی در جنگی در شمال خاوری کشته شد، جسدش را برای دفن کردن به پاسارگاد و این مکان آوردند.
چند تن از پادشاهان هخامنشی در جلگه تخت جمشید و بر سینه کوه، در محلی به نام نقش رستم آرامگاه‌هایی را برای خود ساختند. نمای این آرامگاه‌ها به صورت نقش برجسته و از بناهای تخت جمشید و شوش سرمشق گرفته‌اند.

مقابر بعد از اسلام

وجود آرامگاه‌ها و پیوند دیرینه‌ای که از دیر باز با فرهنگ ایرانی اسلامی داشته‌اند، باعث شد تا پس از اسلام در اکثر شهرها و ناحیه‌ها آرامگاه‌ها ساخته شود. با مهاجرت فرزندان ائمه (ع) به ایران آرامگاه‌های آنان به زیارتگاه‌های مقدسی تبدیل شد که زوار از اقصی نقاط به زیارت آن‌ها می‌آمدند.
از میان امامان معصوم تنها مرقد امام رضا (ع) در شهر مقدس مشهد واقع می‌باشد. اَرسَن پیرامون آرامگاه مطهر حضرت امام رضا (ع) مانند مسجد جامع اصفهان، گنجینه معماری سنتی ایران است. چون ساختمان‌هایی از شیوه‌های گوناگون در دوره‌های مختلف در آن یافت می‌شود.
حرم امام رضا (ع) کهن‌ترین بخش آستان قدس، ساختمان چهار گوشه‌ای است که هر ضلع آن نزدیک به 10 متر است. این ساختمان چند بار به دستور فرمانروایان زمان، ویران شده که در زمان تیموریان پیرامون آن فضاهایی ساخته شد. مسجد گوهر شاد، صحن عتیق، سپس ساختمان‌های دیگر به آن پیوست. در زمان صفویان نیز ساخت‌وسازهایی در آن صورت پذیرفت و علاوه بر ایوان‌ها، گلدسته طلا بر روی ایوان شاه عباسی افزوده شد.
زیارتگاه‌ها و مقابر متبرک دیگر منتسب به فرزندان و اقوام نزدیک امامان معصوم می‌باشند. آستان حضرت معصومه (س) در قم و زیارتگاه شاه چراغ در شیراز، و آستانه شاه عبدالعظیم در شهر ری از این نمونه‌ها می‌باشند. برج‌های مقبره‌ای بعد از اسلام را ایران شناسان الهام گرفته از آتشکده‌های زرتشتی و چادرها و خیمه‌های سلجوقی دانسته‌اند.

مقبره‌های چهارگوش

از اولین نمونه‌های برج‌های چهارگوش، مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا است که آجرکاری نمای بیرونی آن بسیار زیبا و مانند حصیر در هم بافته شده و گنبد آن شبیه گنبدهای ساسانی است.
فرم غالب آرامگاه‌های ایران تا اوایل حکومت سلجوقیان چهار ضلعی گنبددار بود، از این به بعد برج‌های مقبره‌ای به چندضلعی‌های منتظم و یا استوانه‌ای تبدیل گشت. این برج‌ها اغلب دارای بامی مخروطی یا گنبدی شکل می‌باشند. نمای بیرونی این برج‌ها اغلب آجر و نماسازی و بدنه آن‌ها به صورت مضرس تزیین شده است.

مقبره‌های استوانه‌ای

گنبد قابوس یکی از خوش تناسب‌ترین ساختمان‌های جهان در سده 4 هجری قمری در استان گلستان می‌باشد. این ساختمان یک میل راهنماست؛ که هم نشان شهر و هم مدفن قابوس بنیادکننده آن می‌باشد. این برج که به ارتفاع 55 متر است، 10 پاپیل گرداگرد استوانه‌ای آن را فرا گرفته است.
از نمونه برج‌های استوانه‌ای می‌توان برج لاجیم در مازندران و از نمونه‌های هشت ضلعی برج‌های دوگانه خرقان قزوین را نام برد.

مقبره اولجایتو 

باشکوه‌ترین ساختمان دوره ایلخانی، مقبره اولجایتو در سلطانیه معروف به گنبد سلطانیه می‌باشد. این ارسن بزرگ در برگیرنده بیمارستان، خانقاه و میانسرای بزرگ بوده، که تنها گنبدخانه و آرامگاه الجایتو بازمانده است. این بنا هشت وجهی است که قطر داخلی آن نزدیک 26 متر و نوک گنبد تا کف زمین 50 متر ارتفاع دارد. 8 منار باریک بر هشت کنج بنا قرارگرفته است.
ویژگی‌های ساختمانی و نیارشی گنبد این بنا آن چنان است که دانشمندی چون رییس وقت دانشکده معماری فلورانس ساختمان گنبد کلیسای سانتاماریا دل فیوره درشهر فلورانس ایتالیا را برگرفته از این گنبد دانسته است.

به طور کلی مقابر مربوط به اهل علم و فضیلت، ادیبان، پادشاهان و امرا بوده است. ولی برخی از اماکن مقدس به دلیل وجود آثار و برکاتی که در آن‌هاست، موجب تبرک گشته‌اند، مانند زیارتگاه قدمگاه درنزدیکی نیشابور و زیارتگاه جمکران در نزدیکی قم.

دریافت مشاوره تخصصی رایگان