معماری کاروانسراها

به طورکلی کاروانسراهای ایران را به سه دسته کلی می‌توان تقسیم کرد:
- کاروانسراهای کاملاً پوشید مناطق کوهستانی، مانند کاروانسرای امامزاده هاشم سر راه تهران به شمال
- کاروانسراهای بدون حیاط حاشیه خلیج فارس
- کاروانسراهای حیاط دار مناطق کویری

کاروانسراهای حیاط دار

شامل بهترین و زیباترین کاروانسراهای ایران می‌باشند، از نظر معماری به چند دسته تقسیم می‌شوند که مهم‌ترین آن‌ها شامل کاروانسراهای مدور، چند ضلعی، دو ایوانی، چهار ایوانی با تالار ستون‌دار و یا به صورت متفرقه می‌باشد.
کاروانسراها دارای یک در ورودی پهن چوبی و سنگین بودند که امکان ورود چهارپایان با بارهای حجیم را نیز فراهم می‌ساخت. ورودی دارای سردر و ایوان بود که سقف بعضی از ایوان‌ها از یک نیم گنبد ساده و سقف برخی دارای تزیینات مفصل‌تری بود. معمولاً ایوان ورودی دو طبقه داشت و شاه‌نشینی در طبقه دوم برای اقامت بزرگان و افراد خاصی ساخته می‌شد که از این فضاها احتمالاًً برای دیده‌بانی نیز استفاده می‌شده است. بقیه بنای کاروانسرا یک طبقه و در روی یک سکو و یا صفه که از سطح زمین بلندتر بوده، قرار می‌گرفته‌است.
اصطبل چهارپایان معمولاً در لایه بین اتاق‌ها و حصار بیرونی کاروانسرا قرار می‌گرفت. البته گاهی اصطبل در حیاط جلو و حجره‌های مهمانان در حیاط دوم واقع می‌شدند مانند رباط شرف.

به طور کلی پلان مدارس با پلان غالب کاروانسراها از نظر لایه‌های دور حیاط قابل مقایسه می‌باشد. در نوع حیاط‌دار کاروانسرا، اتاق‌ها در اطراف حیاط قرار داشتند. حد واسط بین اتاق‌ها و حیاط، ایوان سرپوشیده‌ای بود که فعالیت‌های گوناگونی را پذیرا می‌شد. فعالیت‌هایی از قبیل تجمع (ساکنین، خوابگاه تابستانی، انبار موقت و بارانداز). اتاق فضای کوچکی بود که کف آن با آجر فرش می‌شد. در وسط حیاط کاروانسرا، چاه یا حوض آبی جهت مصارف خوراکی و شست وشو در نظر گرفته می‌شد.
کاروانسراهای داخل شهرها استحکامات کمتری داشت و فاقد برج و بارو بود، و معمولاًً فضایی برای چهارپایان نیز در آن‌ها در نظر نمی‌گرفتند زیرا در هر شهر یک یا چند محل برای استقرار چهارپایان وجود داشت. پلان این کاروانسراها نیز برگرفته از پلان خانه‌های درونگرا با حیاط مرکزی بوده که از پانصد سال قبل از اسلام توسط اشکانی‌ها ساخته می‌شد.
از نیمه دوم قرن 13 ه. ق به بعد، یعنی بعد از سپری شدن روزگار عظمت و رونق کاروانسراها، آن‌ها وظیفه و اهمیت اصلی خود را از دست داده و به محلی برای عرضه کالاهای ارزان قیمت، پارکینگ وسایل نقلیه و انبار تبدیل شدند.

دریافت مشاوره تخصصی رایگان