تولید مثل پستانداران
تولیدمثل پستانداران جنسی است. یعنی یک سلول تخم ماده با یک سلول اسپرم نر لقاح می‌یابد تا یک سلول بارور تولید شود. در نهایت جنین در رحم جنس ماده شروع به رشد میکند. تولیدمثل پستانداران ویژگی‌های منحصر به فرد زیادی دارد، به ویژه رشد جنین در رحم که در پستانداران جفت‌دار با جفت به وسیله بندناف ارتباط دارد و مواد مغذی را از آن میگیرد. مدت زمان آغاز باروری (جایگزینی سلول تخم) تا تولد نوزادان بارداری نامیده می¬شود. طول دوره بارداری در پستانداران مختلف از چند روز تا چند ماه متفاوت است. یکی از کوتاهترین دوران بارداری در پستانداران متلعق به اپوسوم ویرجینیا به مدت 5/12 روز و بلندترین دوره بارداری متعلق به فیل آفریقایی با 22 ماه است.
پستانداران از نظر شیوه جفت‌گیری به چهار گروه تقسیم میشوند:
1) جفتی: در این سیستم یک نر با یک ماده جفت میشود. سیستم جفتی در پستانداران دقیقا به معنای تک همسری نیست و در یوزپلنگ دیده میشود.
2) چندزنی: در این سیستم یک نر با چندین ماده جفت میشود. در چندزنی، نر گروهی از ماده‌ها را در اختیار میگیرد که حرمسرا (Harem) نامیده میشود. در ایران مرال چنین رفتاری برای جفت‌گیری دارد.
3) چندشوهری: در این سیستم یک ماده با دو نر یا بیشتر جفت میشود. چندشوهری در برخی سگ‌سانان بزرگ جثه مانند سگ‌های وحشی آفریقایی (African wild dog) دیده میشود. اما در پرندگان رایج‌تر از پستانداران است.
4) چندزنی / چندشویی: در این سیستم، نر با دو ماده یا بیشتر و ماده نیز با دو نر یا بیشتر جفت میشود. این سیستم در نخستی‌های روزفعال، گاوسانان بزرگ، شیرها و خدنگ‌های کوچک روزفعال دیده میشود.
به طور کلی زمان جفت‌گیری، طول دوران بارداری، تعداد نوزادان و دفعات زایمان در سال، بین اکثر گونه‌های پستانداران متفاوت است. زایمان معمولاً در فصل مناسب که آب و غذا فراوان و هوا معتدل است انجام میگیرد. از آنجا که مدت آبستنی در بین افراد یک گونه ثابت است، جفت‌گیری در زمانی انجام میگیرد که ماده‌ها بتوانند نوزاد خود را در فصل مناسب به دنیا بیاورند. بنابراین در کشور ما ایران که دارای مناطق گرمسیر، معتدل و سردسیر است، فصل جفت‌گیری و زمان زایمان حتی برای یک گونه حیوان نیز در مناطق مختلف متفاوت است. برای مثال در حیوانی مثل پازن که مدت آبستنی‌اش حدود پنج ماه است، زمان جفت‌گیری در مناطق گرمسیر کشور (مانند هرمزگان و بوشهر) اواخر شهریور و مهر و در مناطق سردسیر (ارتفاعات البرز و زاگرس) اواسط آذرماه است. بنابراین اکثر نوزادان در مناطق گرمسیر در اسفندماه و در مناطق سردسیر در اردیبهشت‌ماه که مناسب‌ترین زمان در این مناطق است، متولد میشوند.
در پستانداران نمایش‌های جنسی بسیار متنوعند. برخی از آنها شامل غرش کردن (در گربه‌سانان بزرگ)، بانگ زدن (در مرال) و ... هستند. انواع صدا زدنها و بانگ زدنها توسط نرها انجام میشود و معمولاً به قصد جذب جفت یا دفع رقیب صورت میگیرد.
در برخی گونه‌ها، نرها برای دستیابی به ماده‌ها با یکدیگر مبارزه میکنند که معمولاً قویترین و بزرگترین نر پیروز میشود. آنها شایسته‌ترین پدر برای داشتن فرزندان سالم هستند. جنس ماده در اغلب گونه‌های پستاندار برای نشان دادن آمادگی برای جفت‌گیری بوی خاصی تولید میکند و نر را برای جفت‌گیری به دنبال خود می‌کشاند.
طول دوره آبستنی در بین گونه‌های پستانداران متفاوت است. معمولاً هرچه اندازه جثه بزرگتر باشد مدت آبستنی طولانیتر است. اما این موضوع در مورد همه پستانداران صادق نیست. برای مثال دوران آبستنی در گوشتخواران که تا زمان زایمان باید تحرک و چالاکی زیادی برای شکار داشته باشند، بسیار کوتاه است. در این دسته از پستانداران تعداد نوزادان نسبتاً زیاد و معمولاً همگی نارس، لخت، کور و کر متولد میشوند، مدت طولانی در لانه میمانند و به شدت آسیب‌پذیرند. ولی بر عکس در سمداران مدت زمان آبستنی نسبتاً طولانی و تعداد نوزادان کم است؛ ولی کامل متولد میشوند و قادر به حرکت و تعقیب مادر خود هستند.
تأخیر در تخمک‌گذاری و تأخیر در رشد
تاخیر در تخمک‌گذاری (Delayed ovulation) یا تأخیر در لقاح (Fertilization Delayed): یک سازگاری تولیدمثلی برای ذخیره انرژی و هدر ندادن تخمک‌ها در زمان خواب زمستانی است. این پدیده فقط در خفاشهای خانواده (Vespertilionidae) و (Rhinolophidae) در مناطق معتدل گزارش شده است.
تاخیر در رشد (Delayed Development): در این پدیده رشد جنین بعد از باروری بسیار کند پیش میرود و تخم که در تابستان در رحم مادر شکل گرفته ممکن است تا 7 ماه بدون رشد باقی بماند و دوره بارداری واقعی بعد از آن رخ دهد تا نوزادان در بهار به دنیا بیایند. زیرا سرمای زمستان و کمبود غذا دو عامل محدود کننده برای نوزادان و مادر محسوب میشوند. رشد تأخیری مانند باروری تأخیری فقط از خفاشها گزارش شده است.
لانه‌گزینی تأخیری (Delayed Implantation): در این پدیده، تخمک‌گذاری، لقاح، باروری و تسهیم تخم در مرحله بلاستوسیست رخ میدهد. لانه‌گزینی تأخیری در گروه‌های متنوعی از پستانداران نظیر حشره‌خورها، جوندگان، خرسها، سمورها، فکها، آرمادیلوها، برخی خفاشها و شوکا دیده میشود. این پدیده برای این اتفاق می‌افتد که نوزادان در شرایط مطلوب آب و هوایی و دسترسی مواد غذایی متولد شوند تا بیشترین شانس بقا را داشته باشند.
بسیاری از پستانداران، در یک زمان خاص از سال با هم زادآوری میکنند. آنها در فصول بهار و تابستان که غذای فراوان در دسترس است، زایمان میکنند. این پدیده نوعی تکامل توام است.
مراقبت والدینی
مراقبت والدینی یک ویژگی تولیدمثلی در پستانداران است. نکته جالب توجه این است که مدت مراقبت والدینی در پستانداران از تمام جانوران دیگر طولانیتر است. در پستانداران نوزادان برای هفته‌ها و یا حتی ماه¬ها از شیر مادر تغذیه میکنند. همچنین توسط مادر مراقبت و محافظت میشوند. در برخی گونه‌ها نیز پدر نقش فعال در مراقبت از نوزادان دارد و در پستانداران اجتماعی گاهی سایر اعضای گله که یاور (helper) خوانده میشوند بعد از دوره شیردهی از نوزادان مراقبت میکنند و به آنها غذا می‌دهند. مدت مراقبت والدینی در پستانداران بزرگ نظیر فیلها، میمونهای بزرگ و انسانها به 10 سال و بیشتر میرسد. پستانداران بزرگ نظیر گور و مرال در هر زایمان یک نوزاد به دنیا می¬آورند. این به والدین اجازه میدهد تا زمان بیشتری نوزادان را حمل کنند در نتیجه نوزادان در رحم بیشتر رشد میکنند و شانس بیشتری برای زنده ماندن دارند.
استراتژی ضدطعمه‌خواری
خطر طعمه‌خواران در مناطق جنگلی و نیمه¬جنگلی همیشه نوزاد علفخوارانی نظیر گوزن زرد ایرانی و مرال را تهدید میکنند. به همین دلیل نوزادان آنها چند دقیقه بعد از تولد میتوانند راه بروند یا بدوند. در واقع، از این پدیده میتوان به عنوان یک استراتژی ضد طعمه‌خواری یاد کرد که حاصل میلیونها سال تکامل است. علاوه بر این الگوی رنگ‌آمیزی بدن نوزادان آنها به نوعی است که آنها را به خوبی در محیط استتار می-کند.
شیردهی
مدت زمانی که مادر به فرزندان خود شیر میدهد تا زمانی که از شیر گرفته شوند، به دوره شیردهی معروف است که میتواند 4 تا 10 روز در جوندگان و یا 3 تا 4 سال در فیلها باشد.
بازی کردن
یادگیری در پستانداران با بازی کردن شروع میشود. در واقع، هدف غایی بازی کردن یادگیری است. علاوه بر این، بازی کردن به زیرک‌تر شدن، واکنشهای سریع، استقامت، چابکی و تقویت مهارتهای مورد نیاز در بزرگسالی کمک میکند.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان