پیشینه مطالعات پستانداران در ایران

نخستین پژوهش در مورد پستانداران ایران توسط زمین‌شناس و جانورشناس انگلیسی، ویلیام توماس بلانفورد در سال 1878 میلادی منتشر شد. پژوهش وی با عنوان پارس شرقی (EASTERN PERSIA) شامل دو بخش زمین‌شناسی و جانورشناسی (مهره‌داران) ایران است. بلانفورد، معتقد بود که ایران از نظر فون پستانداران خیلی غنی نیست. کتاب بلانفورد امروز به عنوان یک سند تاریخی محسوب می‌شود و می‌توان آنرا سرآغاز جانورشناسی ایران بشمار آورد.

بعد از بلانفورد، نیکولای زارودنی در سال 1916 درباره پستانداران ایران اثری را منتشر کرد. بعد از زارودنی، الرمن و موریسون اسکات در سال 1951 فهرست پستانداران هند و دیرین شمالگان (CHECKLIST OF PALAEARCTIC AND INDIAN MAMMALS) را منتشر کردند که پستانداران ایران را نیز پوشش می‌داد. این اثر در نوع خود و در زمان انتشارش بی‌نظیر بود و آنقدر کامل و مفید است که هنوز هم مورد استفاده پژوهشگران قرار می‌گیرد. بعد از این کتاب، زاویه میزون، جانورشناس و انسان شناس بلژیکی در سال 1959، کتاب جغرافیای جانوری پستانداران ایران را منتشر کرد. این اثر که به زبان فرانسه به رشته تحریر درآمده همراه با بازنگری توسط دکتر جمشید درویش ترجمه شده و در آن از 129 گونه پستاندار ایران نام برده شده که 15 گونه حشره‌خور، 21 گونه خفاش، 28 گونه گوشتخوار، یک گونه از پره‌پایان، 12 گونه سم‌دار، 4 گونه خرگوش و خرگوش و موش و 48 گونه جونده را شامل می‌شوند. میزون تعداد پستانداران ایران را با تعداد پستانداران اروپا مقایسه کرده و بر این اساس فون پستانداران ایران را قابل توجه ارزیابی کرده است.
مطالعه پستانداران ایران نام اثری است که در سال 1967 توسط داگلاس لی نوشته شده است. این گزارش مربوط به پژوهشی درباره پستانداران ایران در سالهای 1962 و 1963 است. داگلاس لی در اثر خود ذکر کرده که گونه‌های دیرین شمالگان در ایران غالب هستند و در بخش جنوبی گونه‌های هندی و آفریقایی نیز دیده میشوند.
بعد از شکل‌گیری کانون نظارت بر شکار و صید، سازمان شکاربانی و در نهایت تشکیل سازمان حفاظت محیط زیست، کارشناسانی برای حفاظت و پژوهش در مورد حیات‌وحش ایران بکار گرفته شدند. در واقع، تمام مطالعات اساسی در مورد حیات‌وحش ایران که توسط کارشناسان ایرانی انجام شده است، پس از شکل‌گیری سازمان حفاظت محیط زیست آغاز شد. کتاب منابع طبیعی و حفاظت از آن‌ها که در دو جلد توسط دکتر اسمعیل رستمی استاد زیست شناسی و جانورشناسی دانشکده علوم دانشگاه جندی شاپور در سال 1352 منتشر شده، از اولین کتابهای فارسی است که مطالبی از پستانداران ایران در آن دیده می‌شود. در این کتاب از سمور جنگلی و سمورسنگی نام برده شده و به ترتیب نام‌های مترادف سمور سینه‌زرد و سمور سینه‌سفید برای آنها استفاده شده است. همچنین شاه روباه یا روباه افغانی را روباه سیاه نامیده و نام روباه دشتی را برای روباه ترکمنی بکار برده است. علاوه بر این، زیست¬شناسی گونه¬هایی نظیر رودک، رودک عسل¬خوار، روبا ه¬معمولی، گربه¬وحشی، سیاه‌گوش، کاراکال و شنگ به طور مختصر بحث شده که همه در ایران حضور دارند. به طورکلی، در این کتاب دکتر رستمی به گونه‌های فوق به عنوان منبع تولید خز یا پوست نگاه میکند که باید برای تولید پایدار حفاظت شوند.
اولین کتاب راهنمای پستانداران ایران پس شکل‌گیری سازمان حفاظت محیط زیست به همت اسکندر فیروز و توسط فرد هرینگتون و بیژن فرهنگ دره‌شوری در سال 1355 نوشته شد. این کتاب اولین کتاب مصور پستانداران ایران است که از اغلب گونه‌ها تصویری ارائه کرده است. اسماعیل اعتماد در سه جلد پستانداران ایران را در سالهای1357، 1363 و 1364 منتشر کرد. این کتاب در نوع خود در ایران بی¬نظیر و تا به امروز هم مشابهی ندارد و در حال حاضر نایاب است.
کتاب راهنمای صحرایی پستانداران ایران توسط هوشنگ ضیایی در سال 1357 و چاپ دوم آن در سال 1387 منتشر شد. کوچک بودن و سبک بودن این اثر یکی از مزایای آن است که استفاده از آن را هنگام کار صحرایی مقدور میکند. نقطه قوت دیگری هم در این کتاب دیده می‌شود و آن نثر ساده و روان آن است که آن را برای تمام علاقمندان قابل استفاده می‌کند.
مرحوم اسکندر فیروز، تنها فرد در پست ریاست سازمان محیط زیست ایران است که کتاب‌ها و مقالاتی را درباره محیط زیست و حیات و حش ایران به زبان‌های فارسی و انگلیسی نگاشته است که از حیات‌وحش ایران (مهره‌دارن) در سال 1378 می‌توان به عنوان مهمترین اثر وی به زبان فارسی یاد کرد. وی علاوه بر این، کتاب دیگری به نام فون کامل ایران (THE COMPLETE FAUNA OF IRAN) به زبان انگلیسی نوشته است که در نوع خود بی نظیر است.
محمود کرمی و همکاران در سال 2008، در فهرست تفصیلی پستانداران ایران 191 گونه در 93 جنس و 10 راسته را معرفی کردند. این مقاله تا قبل از کتاب حاضر، جدیدترین اثر در زمینه پستانداران ایران است. در این مقاله جوندگان 73 گونه (2/38 درصد کل گونه‌ها) و خفاشها 45 گونه (5/23 درصد کل گونه‌ها) را شامل می‌شوند. از 191 گونه معرفی شده 2 گونه ببر و شیر منقرض شده‌اند و دو گونه راکون و نوتریا نیز به کشور معرفی شده‌اند. این بررسی با بررسی‌های گذشته تفاوت‌های اساسی دارد. مهمترین تفاوت این پژوهش، فهرست شدن گونه‌های جدید در این مجموعه است. ول قزوینی، دوپای توسی و دوپای تالر که در این فهرست آمده‌اند فقط از ایران گزارش شده و هنوز از کشورهای همسایه نیز گزارش نشده‌اند. در واقع، این سه گونه برای دنیای علم، جدید محسوب می‌شوند. علاوه بر این، حشره‌خور کاتینکا، حفار قفقازی، پی‌پیسترل عربی، خفاش گوش پهن اروپایی و ول حفار ترکمنی که در این فهرست آمده‌اند، به تازگی از کشور گزارش شده‌اند که باعث وسیعتر شدن پراکندگی آنها شده است.

دریافت مشاوره تخصصی رایگان