در تاریخ سنتی ایران آمده است که آرش کمانگیر از قله کوه دماوند بالارفت تا با پرتاب تیر، مرز ایران و توران را مشخص سازد. در تاریخچه کوهنوردی ایران، نخستین کوهنوردی ثبت شده مربوط به صعود سرداران ایرانی آرتاخه و بوبراندا بر فراز کوه آتوس در زمان خشایارشا، جهت ثبت نقشه‌برداری برای ساخت دالانه یا کانال آبی است که کشتی‌های نیروی دریایی ایران از آن گذر کنند. (منبع تاریخ علم جورج سارتون)
پادشاه رومی هادریان کوه اتنا (3350 متر) را بالا رفت تا طلوع خورشید را ببیند. آثار به جامانده، خبر از نشانه‌هایی از ورزش کوهنوردی پیشرفته در ایران در پایان قرن پنجم هجری (دوران سلجوقیان و اسماعیلیان) دارد. در کتاب «خداوند الموت» چنین آمده است:
«کوهپیمایان بعد از گردش اطراف کوه گفتند اگر بالای این کوه کسی نباشد و سنگ بر سرمان نبارد ما میتوانیم از دامنه جنوبی بالا برویم و خود را به قله برسانیم و هنگام بالا رفتن، طنابی با خود می‌بریم که وسیله ارتباط ما با پایین کوه باشد و بوسیله آن طناب میتوانیم چیزهای ضروری را برای نصب یک چرخ بالا ببریم و بعد از اینکه چرخ نصب شد، میتوان از زمین چیزهایی دیگر را بالا برد تا اینکه چندین چرخ بالای کوه نصب گردد و از آن پس بین پای کوه و قله آن، رابطه بیش‌تری برقرار خواهد گردید و میتوان سربازان را بوسیله چرخ بالا کشید... کوهپیمایان گفتند ما با خود میله‌های آهنی چون پله می‌بریم و آنها را در دامنه کوه نصب می‌نماییم و صعود می‌کنیم تا اینکه به قله کوه برسیم.»
دماوند بلندترین کوه ایران همواره در فصول مختلف مورد توجه کوهنوردان می‌باشد و هرسال صعود‌های بسیاری بر روی آن انجام می‌شود. یکی از قدیمی‌ترین تلاش‌های مستند بر روی قله دماوند به “ابودلف (Abu Dolaf)” جغرافیدان عرب مربوط می‌شود که در سال 341 هجری قمری (بیش از هزار سال پیش) بخشی از دماوند را صعود کرد. ابودلف با اینکه به قله نرسید اما طبق گفته‌های وی چشمه‌ای بزرگی یافته که در اطراف آن گوگردهای سنگ شده موجود بود.
ناصر خسرو در سفرنامه خود درباره دماوند اینطور نوشته است: گویند بر سر دماوند چاهی است که نوشادر و کبریت (گوگرد) از آن گیرند. صاحب آثار “البلاد و اخبار العباد ” با نقل قولی دست دوم می‌گوید که عده‌ای از اهالی آن نواحی می‌گفته‌اند که در طی پنج روز و پنج شب به قله دماوند رسیده‌اند و قله آن را مسطح با مساحت صد جریب یافته‌اند گرچه از دور به مخروط می‌ماند.
تمامی این نوشته‌ها نشان دهنده این موضوع است که ظاهرا اولین صعود‌های دماوند مربوط به بیش از هزار سال قبل می‌باشند.
اما در حدود سال های 1793 تا 1798 اولین تلاش‌های اروپائیان بر روی دماوند انجام شد. “الیوی” یک استاد علوم طبیعی و اهل فرانسه بود که از سوی دولت فرانسه برای انجام ماموریت عازم ایران شد. او در سال 1798 اقدام به صعود دماوند کرد اما او هم موفق نشد خود را به قله برساند. او پس از بالا رفتن از حدود یک سوم کوه به تکه‌های سنگ‌های گوگردی برخورد کرده و اینطور نوشته: صخره‌های وحشتناک بزرگ سیاه آتشفشان به شکل ستون های منظم پنج ضلعی .
اما اولین صعود به دماوند مستند و موفق به کوه دماوند به سال 1837 مربوط می‌شود. تیلور تامسون اولین شخصی بود که به دماوند صعود کرد و اولین شبمانی بر روی قله را انجام داد. تامپسون از روی قله اقدام به جمع آوری گوگرد کرد، البته صعود تامپسون با کمک ایرانیان انجام شد.
نخستین صعود مستند ایرانیان به قله دماوند، درسال 1857 میلادی انجام شد که تیم سرهنگ محمد صادق‌خان قاجار، ارتفاع قله را 6613 ذرع تعیین کرد.
اولین شبمانی ایرانیان بر روی قله مربوط به گروه ایرانی کربلایی اسدالله در بیش از 130 سال پیش می‌باشد.
اولین تلاش زمستانی بر روی قله مربوط به “ژاک دمورگان” بود، دمورگان نیز فرانسوی بود و برای انجام امور باستانشناسی از سوی دولت فرانسه عازم ایران شده بود. وی در زمستان سال 1889 توانست تا ارتفاع 5300 متری صعود کند. تلاش دمورگان و ارتفاع صعود وی با توجه به تاریخ آن دارای اهمیت بسیار در تاریخ کوهنوردی می‌باشد.
در سال 1323 ورزش کوهنوردی ایران دارای تشکیلات رسمی گردید . در سال 1356 فدراسیون‌های کوهنوردی و اسکی در هم ادغام و به نام فدراسیون کوهنوردی و اسکی ایران فعالیت خود را آغاز نمود . فدراسیون کوهنوردی با توجه به ابعاد مختلف فعالیت در زیرشاخه‌های ورزش‌های کوهستان از جمله: کوهنوردی ، سنگ نوردی طبیعی و داخل سالن ، دوچرخه سواری کوهستان ، ورزش‌های هوایی و ... طیف وسیعی از ورزشکاران را تحت پوشش قرار داد.
منابع:
تاریخ کوهنوردی ایران ، داود محمدی فر و محمد علی ابراهیمی ، 1382
دریافت مشاوره تخصصی رایگان