انواع پر در بدن پرندگان و کاربردهای آن
بدون شک ویژگی منحصر به فرد پرندگان در بین سایر جانداران داشتن پر است. پر از لایۀ میانی پوست بیرونی منشأ می‌گیرد و احتمال داده می‌شود که پر پرندگان از فلس‌های خزندگان منشأ گرفته باشد. پر به عنوان بارزترین خصوصیت پرنده بسیار تخصصی شده است، مثلاً در جغدها به دلیل رفتار ویژۀ این پرنده در شکار شبانه، برای جلوگیری از ایجاد سر و صدا در شب، لبۀ خارجی شاهپرهای اولیه و ثانویه حاشیه‌ای دارد که از ایجاد صدا در هنگام پرواز جلوگیری میکند. همچنین در روی پر جغدها لایه‌ای از کرکهای نرم قرار دارد که از ایجاد صدا هنگام بال زدن جلوگیری میکند.
بدن یک پرنده متناسب با کاربرد آن از انواع مختلف پر پوشیده شده است، به طور مثال پرهایی که بر روی بال قرار گرفته‌اند، با پرهای روی سینه پرنده متفاوتند. به طور مثال شاهپرهای بال‌ها به تناسب وزن و اندام پرنده به اندازة کافی محکم بوده، نقش مهمی در پرواز دارد، در حالی که پرهای دم برای تغییر جهت و ترمز کردن مورد استفاده قرار می‌گیرد. در بعضی گونه‌ها، جوجه‌های تازه متولد شده پرهایی از نوع موی پر در بدن دارند.
اولین و مهمترین نقش پر مرتبط با گرم نگه داشتن بدن پرنده است، زیرا پرندگان فاقد پرواز نیز دارای پر هستند.
در مجموع پر در بدن پرندگان کاربردهای زیر را دارد:
*گرم نگه داشتن بدن پرنده
*کمک به پرواز
*انجام نمایشات جنسی و جلب جفت
* بلوف زدن و خود را بزرگتر نشان دادن به حریفان خود
*محافظت از بدن
*شناور نگه داشتن پرندگان آبزی بر روی آب
*کمک به استتار
با توجه به تغییر رنگ در پرها در فصول مختلف
بعضی از پرندگان مانند باقرقره‌ها می‌توانند به کمک کرک پرها و پرهای روی شکم، مقداری آب ذخیره کرده، با انتقال آن به آشیانه که معمولاً از منبع آب بسیار دور است، همواره محیط آشیانه را مرطوب نگه دارند تا بدین ترتیب حرارت محیط برای جوجه‌ها قابل تحمل گردد و جوجه‌ها نیز از این آب استفاده کنند.
پهنه نیز از ریشه (Barb) و هر ریشه از تعدادی ریشک (Barbule) تشکیل شده است. ریشکها بر دو نوع هستند؛ آنهایی که به صورت استوانه‌هایی ساده در جهت پایین پر قرار دارند و آنهایی که در جهت بالایی پر به ریشه متصل میشوند و دارای قلابهایی هستند که سبب اتصال آنها به یکدیگر شده و با ایجاد یک شبکه بسیار منظم و منسجم، از عبور هوا و نفوذ قطرات آب جلوگیری میکنند.
مادۀ اصلی سازندۀ پر بتاکراتین است که در پوست خزندگان و پرندگان وجود دارد. هرچند بتاکراتین با آلفاکراتین موجود در پوست سایر مهره‌داران از جمله انسان شباهتهایی دارد، اما ساختار ملکولی آن متفاوت است. در بدن پرندگان انواع متفاوتی از پر وجود دارد که هر یک با ویژگیهای خاص خود علاوه بر طبقه بندی انواع پر در پرندگان، وظایف متفاوتی را عهده دارند:
*شاهپرها (Flight feathers): دارای محوری مرکزی و مقاوم با ریشک‌های به هم پیوسته است که به پر، قدرت و استحکام می‌دهد. (پرهای پرواز، شاهپرهای نخستین، پوشپرهای خارجی و پرهای دم). این دسته از پرها در پرواز پرنده نقش اساسی دارند کلیه شاهپرهای بالی و دمی جزء این دسته از پرها هستند. شاهپرهای بالی برای پرواز و شاهپرهای دمی بیشتر برای تغییر جهت دادن و ترمز کردن کاربرد دارند. شاهپرهای پرواز به سه گروه شاهپرهای اولیه، ثانویه و سومین قابل تفکیک هستند:
**شاهپرهای اولیه (Primaries): به انگشتان دستها متصل هستند. غالباً پرندگان در هر بال 10 شاهپر اولیه دارند، اما این تعداد در پرندگان مختلف میتواند متفاوت باشد. به طور مثال کبوتر، فلامینگوها و کشیمها، 11، شترمرغ، 16، برخی پرندگان آوازخوان، 9 و پرندۀ بی‌پروازی به نام کیوی فقط دارای سه تا چهار شاهپر اولیه است.
**شاهپرهای ثانویه (Secondaries): معمولاً از شاهپرهای اولیه ظریفترند. این پرها که به قسمت جلویی بازو، ساعد و زند زیرین متصل هستند، از شش عدد در مرغ مگس تا 12 در کبوتر، 19 در برخی جغدها و 40 در آلباتروسها متغیر است.
**شاهپرهای سومین (Tertials): روی استخوان بازو قرار دارند. این پرها نقش چندان موثری در پرواز ندارند و فقط به عنوان حمایت کنندۀ شاهپرهای اولیه و ثانویه محسوب میشوند.
*پرهای دم (Rectrix): از نظر ساختار شبیه شاهپرهای بال هستند و پرنده را در جهت‌دهی و نیز کاهش سرعت پرواز یاری میکنند. تعداد این پرها معمولاً 12 عدد است، هرچند بسته به گونه میتواند متفاوت باشد. به طور مثال پاشلک دارای 24 شاهپر دمی است. همچنین بر حسب طول پرهای کناری دم نسبت به پرهای میانی آن، دم به اشکال متفاوتی شامل دم دو شاخه، گرد، مربعی و لوزی شکل دیده می‌شود. در برخی پرندگان نظیر نوک‌سرخ دریایی دو پر میانی دم بسیار طویل (در حدود 50 سانتیمتر) شده و در پرواز جلوۀ خاصی به پرنده می‌دهد. به مجموع پرهای دم، Rectrices می‌گویند.
*کرک‌پر (Down feather): فاقد محور یا گاهی دارای محور کوتاهی است که ریشک‌های آن به هم پیوسته نیست و به صورت لایة محافظتی بر روی پوست و زیر پرهای خارجی قرار دارد. مقدار این کرک پرها به درجة حرارت محیط زیست پرنده بستگی دارد. کرک‌پرها عموماً در زیر شاهپرها پنهان است. بدن جوجۀ بسیاری از پرندگان پس از بیرون آمدن از تخم از کرک پر پوشیده شده هر چند این ویژگی عمومیت ندارد. این پرها در بسیاری از پرندگان از جمله قوها، اردکها و پرندگان کنار آبزی به تعداد فراوان خصوصاً در نواحی شکمی و سینه‌ای وجود دارد و پرنده از آنها به عنوان عایق بهره می‌برد اما پرندگانی نظیر کبوتر فاقد چنین پرهایی است.
*رشته‌پر (Filoplume feather): پرهای رشته مانند و ظریفی است که در بیشتر ماکیان‌ها هنگام پرکندن دیده می‌شود. عمل آنها دقیقاً مشخص نیست، ولی احتمالاً پرهای تزئینی یا پرهای حساسی هستند که در قسمت زیرین بدن همراه با کرک‌پرها و در زیر شاهپرها قرار دارند و احتمالاً به عنوان یک حسگر عمل میکنند.
*موی‌پر (Bristle Feather or Vibrissae): شبیه رشته‌پرها بوده، بیشتر در اطراف دهان و منقار پرندگانی که در حین پرواز تغذیه میکنند، وجود دارد. آنها پرهای ویژه‌ای هستند که برای دو هدف حفاظت و احساس (لامسه) تخصص یافته‌اند. ساقۀ این پرها بلند و کشیده است و فقط در قاعده دارای اندک ریشه‌هایی است. برخی موی‌پرها نیز وجود دارند که دارای انشعابهای بیشتری هستند. موی‌پرها به واسطۀ حضور رشته‌های عصبی در پایۀ پر می‌توانند به عنوان حسگر عمل نمایند. به جز گیلانشاه که دارای موی‌پرهایی در ناحیۀ زانو است و همچنین موی‌پرهایی که روی انگشتان برخی جغدها دیده می‌شود، این پرها فقط در سر پرندگان وجود دارد. به طور مثال کلاغها و دارکوبها دارای موی‌پرهایی هستند که سوراخهای بینی را پوشانده است و کارکرد آنها حفاظتی است. از سوی دیگر پرندگانی چون زنبورخوارها که حشرات پروازی را شکار میکنند، در اطراف منقار دارای موی‌پرهایی با عملکرد حسی هستند که به آنها در شکار طعمه کمک میکند به همین دلیل، به موی‌پرها، پرهای دهانی نیز می‌گویند. در این میان پرندگانی چون شبگردها نیز در اطراف منقار دارای موی‌پرهای تخصص یافته‌ای هستند که با توجه به شکار شبانۀ این پرندگان، نه تنها همانند تور حشره‌گیری عمل میکنند بلکه همانند گیرنده‌های حسی تماسی به پرنده کمک میکند. در برخی از پرندگان نیز موی‌پرها به عنوان مژه در اطراف چشم دیده می¬شوند.
* پوش‌پر (Coverts): پوشپرها گروهی از پرها هستند که بدن را پوشانده و پوشش ظاهری بدن پرنده را تشکیل می‌دهند. این پرها به حفظ حرارت کمک کرده و با ایجاد سطحی صاف و یکنواخت، اصطکاک پرنده با هوا را در هنگام پرواز کم میکنند. هرچند این پرها به لحاظ ساختاری همانند شاهپرهای بالی و دمی دارای محور و پهنک هستند، اما ظریفتر و کوچکتر بوده و اتصال ریشکها درآنها به قدرت شاهپرها نیست. در حقیقت پرهای پوششی که در هر دو سطح پشتی و شکمی پرنده با پوشاندن درز و شکافهای قاعدۀ شاهپرهای بالی و دمی، سطحی صاف جهت مقاومت در برابر هوا در هنگام پرواز ایجاد میکنند نیز از این دسته‌اند.
*پرهای پودری (Powder down Feather): این پرها که به صورت تجمع‌یافته در پاره‌ای نقاط بدن پرندگانی نظیر حواصیلها و یا به صورت دسته‌جات پراکنده در پرندگانی مانند طوطیها یافت میشوند، کرک‌پرهای ساده‌ای هستند که انتهای آنها کاملاً رشد نکرده و به صورت مداوم به پودر تبدیل میشوند. کارکرد این پرها ضد آب کردن بدن و کمک به ایجاد شرایط ایده‌آل نگهداری پر و بال بیان شده است.
*پرهای تزئینی: این دسته از پرها نقش مستقیمی در پرواز یا گرم نگهداشتن بدن پرنده ندارند و فقط برای نمایشات جنسی (Courtship display) و جلب جفت از آنها استفاده می‌گردد. نمونه بارز این دسته از پرها دم در طاووس نر است.
در ابتدای تولد یک پرنده، محل ظهور پر روی پوست، به شکل برجستگی کوچکی است که با افزایش رشد آن، لایه خارجی پوست پاره شده و پر روی پوست ظاهر می‌شود. هرچند به ظاهر تمامی بدن پرنده از پر پوشیده شده اما پوشپرها فقط در قسمتهای ویژه‌ای از بدن پرنده رشد کرده‌اند (Pteryla) و بخشهای وسیعی از پوست بدن فاقد پر است (Apteria) این نقاط ممکن است عاری از هر نوع پر بوده و یا در برخی پرندگان نظیر اردکها با کرک پر و یا مانند کبوتر با تعداد کمی رشته پر پوشانده شده باشد. از آنجا که این آرایش پر روی بدن در راسته‌ها، خانواده‌ها و حتی گونه‌های مختلف یک جنس متفاوت است، متخصصان از آن در طبقه‌بندی پرندگان استفاده میکنند. البته برخی از پرندگان مانند پنگوئنها از این قضیه مستثنی هستند. بر خلاف دیگر پرندگان، پنگوئنها فقط در دوران جوجگی دارای مناطق بی پر هستند و در دوران بلوغ، تمامی سطح بدن از پر پوشیده می‌شود که ضامن بقای پرنده در شرایط سرد محیط زیست اوست. جوجه‌های دیررس (نظیر جوجۀ اغلب اعضای راستۀ گنجشک‌شکلان) در ابتدای تولد بدن عریان دارند ولی چند روز پس از تولدشان، به سرعت کرک‌پرها و پوشپرها روی سطح پوست ظاهر میشوند. در جوجه‌های زودرس (مانند جوجه اردکها) از بدو تولد بدنی پوشیده از کرک‌پر دارند که سبب می‌شود تا برای حفظ حرارت بدن خود از والدین بی‌نیاز باشند.
تعداد پرها در بدن پرنده به جثه و سایز پرنده مرتبط است. در شهدخوارها تعداد پرها حدود ۱۰۰۰ عدد و در پرندگان هم اندازه گنجشک خانگی تعداد بین ۱۴۰۰ تا ۱۵۰۰ عدد است، اما در پرندگان بزرگتر تعداد پرها نیز خیلی بیشتر خواهد بود. به طور مثال در بدن یک قو حدود ۲۵ هزار عدد پر وجود دارد. در برخی از پرندگان مانند جغد برفی تعداد پرها در زمستان دو برابر تعداد آنها در تابستان است.
راهنمایان طبیعت‌گردی می‌توانند با ذکر مثال‌هایی از کارکردهای چندگانه پر در پرندگان، گردشگران همراه خود را بیش از پیش به پیچیدگی‌های طبیعت و کامل بودن آن متوجه و حساس سازند. به علاوه با ارائه این‌گونه توضیحات در مورد رفتار پرندگان با بیان شیوا و مؤثر، سفر برای شرکت‌کنندگان در تور جذاب‌تر و بیاد ماندنی‌تر خواهد شد.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان