کوچ (مهاجرت) پرندگان
یکی از رفتارهای خارق‌العاده پرندگان انجام سفرهای منظم به نقاط مختلف است که امروزه آن را با نام کوچ میشناسند. کوچ را که هنوز به عنوان یکی از اسرار دنیای پرندگان شناخته میشود، می‌توان، سفرهای منظمی که پرنده به وسیله آن محیط زندگی خود را تغییر می‌دهد، تعریف کرد. هر چند که تاکنون عامل اصلی مهاجرت شناخته نشده است، ولی تغییراتی را که در طول شب و روز، درجه حرارت و مقدار مواد غذایی ایجاد میشود، می‌توان به عنوان یکی از عوامل مهم تلقی نمود.
امروزه از روشهای مشاهده، حلقه‌گذاری و یا از دستگاههای رادار برای مشخص کردن مسیر پرندگان استفاده شده و آزمایشات مختلف در این زمینه نشان داده است که انتخاب مسیر مناسب در طی مهاجرت، توسط حس غریزی پرنده و حسگرهای مغناطیسی آهنی که در اکثر پرندگان وجود دارد، انجام میشود.
به عمل رفت و برگشت پرندگان از زیستگاه بهار و تابستان‌گذرانی به زیستگاه پاییز و زمستان‌گذرانی و بالعکس که معمولاً به واسطه تغییر فصل رخ می‌دهد، کوچ گفته میشود. کوچ معادل کلمه Migration است که اصطلاحاً در زبان محاوره، مهاجرت گفته میشود. به طور کلی دو نوع مهاجرت در میان حیوانات و مخصوصاً پرندگان وجود دارد: یکی مهاجرت روزانه و دیگری مهاجرت فصلی. در مهاجرتهای فصلی که در فصول مختلف صورت می‌گیرد، پرنده در یک فصل معین زادگاه و محل تولیدمثل خود را ترک نموده و در فصل دیگر مراجعت می‌نماید.
همه حیوانات حرکت می‌کنند و تغییر مکان می‌دهند. اما میان تغییر مکان اتفاقی و مهاجرت واقعی تفاوت وجود دارد. اف. برنس در تحقیقاتش در مورد مهاجرت پرندگان پنج شرط را برای تعیین جابجایی به عنوان مهاجرت بر می‌شمارد:
1) جابجایی باید سفری با دامنه معین و دوره‌ای واقعی باشد به نحوی که حرکت‌های پراکنده را در بر نگیرد.
2) این جابجایی باید پدیده‌ای عمدی یا داوطلبانه باشد نه از روی اجبار و یا خود به خودی.
3) مهاجرت باید ویژگی ادواری داشته باشد. یعنی مهاجرت سفر رفت و برگشتی است که با آهنگ فصلی تکرار و در مکانهای جغرافیایی معینی مشاهده میشود.
4) مهاجرت همچنین باید بُعد جمعی داشته باشد. همه جمعیت باید مهاجرت کنند نه فقط عده‌ای معدود.
5) مبدا و مقصد مهاجرت از لحاظ بوم‌شناختی باید نقطه مقابل یکدیگر باشند.
به زبان ساده مهاجرت عملی است که جانداران به واسطه آن محیط زندگی خود را تغییر داده و برای رسیدن به محل جدید مسیرهای کم و بیش طولانی را طی می‌کنند. مهاجرت مختص پرندگان نبوده و ممکن است در بسیاری موجودات دیگر مانند پستانداران، ماهی‌ها، حشرات و ... دیده شود.
اولین صحبت در خصوص مهاجرت توسط Hesiod به 3000 سال پیش برمی‌گردد. سپس هرودوت و ارسطو به شکل علمی‌تر به موضوع مهاجرت در پرندگان پرداختند. ارسطو را پدر علم مهاجرت می‌نامند.
تخمین زده میشود که هر ساله حدود ۵۰ میلیارد قطعه پرنده در کره زمین مهاجرت می‌کنند. سفری خسته کننده که با تغییراتی در وزن، رژیم غذایی، فیزیولوژی و رفتار پرندگان همراه است. همه مهاجرتها در پرندگان از طریق پرواز صورت نمی‌گیرد. برخی از گونه‌ها مانند پنگوئن‌ها ممکن است از طریق شنا کردن و برخی با پیاده‌روی مهاجرت می‌کنند.
مهاجرت پرندگان دارای پیچیدگی‌ها و ابعاد بسیار گسترده‌ای است که برخی از آنها برای بشر معلوم شده و برخی از سؤالات هنوز بی‌جواب است. گو‌های مختلف پرندگان، به هنگام مهاجرت، مسیرهای مختلفی را انتخاب می‌کنند. ممکن است گاهی یک مسیر و گاهی چند مسیر را برای مهاجرت خود انتخاب نمایند. ولی به طور کلی مطالعات زیادی که در این مورد انجام شده، نشان داده است که عده زیادی از پرندگان در طول مهاجرت خود مسیر مشخصی را انتخاب نموده و یا معمولاً از یک مسیر مهاجرت کرده و از مسیر دیگر باز میگردند. مسافتی که پرندگان در حین مهاجرت طی می‌کنند، در گونه‌های مختلف متفاوت است. مسافتهای طی شده با قدرت پرواز و اندازه جثه پرنده ارتباط زیادی ندارد و حتی در بین پرندگانی که در پرواز ضعیف هستند، مشاهده شده که مسافتهای زیادتری نسبت به سایرین طی کرده‌اند. همه مهاجرتها نیز در روز انجام نمی‌شود. برخی از گونه‌ها مانند بادخورک‌ها و اغلب سسک‌ها، شب مهاجرت کرده و روزها برای تجدید قوا در محل جدید مشغول تغذیه می‌شوند. این پرندگان با پرواز در شب رنج کم خوابی را تحمل می‌کنند تا خطر شکار شدن به وسیله شکارچی‌ها را کاهش دهند و از صرف انرژی زیاد در گرمای روز نیز جلوگیری نمایند. به همین خاطر است که در هنگام شروع مهاجرت در اواخر زمستان در شهری مثل تهران ممکن است یک روز تعداد زیادی بادخورک را در آسمان مشاهده کنید، اما فردا هیچکدام نباشند.
مهاجرت برای اغلب گونه‌ها شرایط بسیار دشواری دارد (حدود ۱۸۰۰ گونه از پرندگان، مهاجرتهای بسیار طولانی دارند؛ مثلاً اغلب آلباتروس‌ها و کبوترهای دریایی برای مهاجرت مسافتی در حدود ۱۴ هزار کیلومتر می‌پیمایند)، به طوری که بیشترین میزان مرگ و میر در پرندگان در حین مهاجرت اتفاق می‌افتد. به همین خاطر پرنده‌ها در هنگام مهاجرت رفتارهای متفاوتی از خود نشان می‌دهند. برای پایین آمدن شانس شکار شدن، پیدا کردن یا یاد گرفتن مسیر، راحت‌تر و سریع‌تر طی کردن مسیر و ... بیشتر گونه‌ها حتی آنهایی که بسیار قلمرو طلب هستند هم در زمان مهاجرت، گروه تشکیل می‌دهند.
بدن دوکی شکل و استخوانهای تو خالی در بدن پرندگان، کمترین مقاومت را در برابر هوا ایجاد میکند و انرژی مورد نیاز برای غلبه بر آن را به حداقل می‌رساند. همچنین بالها در مهاجران تغییراتی یافته است تا پرواز به نحو مؤثرتری انجام شود که از آن جمله می‌توان به افزایش طول و تیزی بالها، افزایش نسبت مساحت به عرض آن، افزایش نسبت مساحت به وزن بدن و کاهش شکاف در نوک شاهپرهای پرواز اشاره نمود. برای پرواز ماهیچه‌های سینه‌ای و فوق غرابی توسعه و تکامل خوبی یافته‌اند و استخوانهای جناغ سینه و غرابی نیز تکیه‌گاه مناسبی برای این ماهیچه‌های قدرتمند فراهم می‌آورند. همچنین بر خلاف سایر مهره‌داران، ششها در پرندگان در همۀ اوقات پر از هوای تازه است و به شکل تلمبه‌‌‌‌های دمنده به طور دائم هوای دارای اکسیژن را برای سلولها فراهم میکند. این تغییرات حتی در مغز پرندگان مهاجر بروز نموده است به نحوی که پرندگان مهاجر هیپوکامپوس تکامل یافته‌تری نسبت به پرندگان غیر مهاجر دارند و سبب میشود تا از حافظۀ مکانی موثرتری نسبت به آنها برخوردار باشند.گونه‌های مختلف پرندگان عادات و رفتار متفاوتی در هنگام مهاجرت دارند. بعضی از گونه‌ها به پروازهای دسته‌جمعی علاقه‌ای نشان نمی‌دهند و به طور انفرادی پرواز می‌کنند و بعضی از آنها که سرعت پرواز، نوع تغذیه و عادات نسبتاً یکسانی داشته، دسته‌های مخلوط تشکیل داده و مهاجرت می‌کنند؛ مانند دسته‌های تلیله شکم سیاه و تلیله کوچک.
در پرندگانی نظیر درناها که به طور دسته جمعی و به صورت 8 پرواز می‌کنند، کمتر دیده شده که با سایر پرندگان مخلوط شوند. در این نوع پرواز افراد پشت سر یک فرد بالغ حرکت می‌کنند و نیمی از بدن آنها در پناه باد نفر جلو قرار می‌گیرد. بدین ترتیب همه افراد گروه به جز نفر اول انرژی کمتری برای پرواز صرف می‌کنند.
فیلم شماره 112
در مهاجرتهای گروهی چشم‌های بیشتری دنبال غذا می‌گردد و همچنین مراقب دشمنان هستند؛ در نتیجه تلفات کمتری وجود خواهد داشت. در بسیاری از گونه‌ها (در مهاجرت اواخر تابستان) پرندگان نابالغ و جوان‌ترها چند روز یا چند هفته زودتر مهاجرت را آغاز می‌کنند. در برخی گونه‌ها مانند اسکوآها، جوجه‌ها سال اول را ممکن است در زیستگاه زمستان گذرانی بمانند و در سال بعد به زیستگاه زادآوری مراجعه کنند.
با توجه به شکل زیر محدوده‌ها و مسیرهای کلی مهاجرت پرندگان و یا نقشه مهاجرت پرندگان در دنیا به شرح زیر است:
1) ناحیه غربی اقیانوس آرام
2) مسیر می‌سی‌سی‌پی – آمریکا
3) مسیر اقیانوس اطلس – آمریکا
4) اقیانوس اطلس شرقی – غرب آفریقا
5) دریای سیاه و مدیترانه‌ای
6) مسیر غرب آسیا – شرق آفریقا
7) مسیر مرکز آسیا – هندوستان
8) مسیر شرق آسیا – استرالیا
9) مسیر مسیر اقیانوس آرام – آمریکا
فیلم شماره 114
درکشور ایران نیز که در مسیر مهاجرتها قرار دارد می‌توان سه گذرگاه شمال به جنوب، شمال غربی به جنوب شرقی و شمال شرقی به جنوب غربی را برای مهاجرت پرندگان، مشخص کرد.
در این مبحث سعی شده مفهوم کوچ، علل آن و چگونگی جهت‌یابی پرندگان توضیح داده شود. علاوه بر آن یکی دیگر از بخشهایی که در این فصل به آن پرداخته میشود، روشهای تعقیب و ردیابی مسیر مهاجرت پرندگان و همچنین مهاجرت پرندگان در ایران است که این مقوله میتواند برای یک علاقمند به تماشای پرندگان بسیار مهم تلقی گردد.
فیلم شماره 110
راهنمایان طبیعت گردی به واسطه توجه به فصل مهاجرت پرندگان می‌توانند به برگزاری بهینه تورهای تماشای پرندگان اقدام نمایند. با توجه به نقشی که ایران به دلیل موقعیت جغرافیای خاص خود در مسیر مهاجرت پرندگان دارد، انتظار میرود راهنمایان طبیعت‌گردی بتوانند زمان و مکان مناسب جهت مشاهده پرندگان مهاجر را بیابند و از ارزشهای ردیابی مسیر مهاجرت پرندگان آگاهی پیدا کنند.
مطالب این بخش در قالب عناوین زیر ارائه شده‌اند:
1) مسافت پروازی و ارتفاع پرواز در مهاجرت
2) علل مهاجرت
3) جهت‌یابی در پرندگان
4) روشهای ردیابی مسیر مهاجرت پرندگان
5) تلفات و مهاجرت پرندگان
6) انواع مهاجرت پرندگان
7) مهاجرت پرندگان در ایران
دریافت مشاوره تخصصی رایگان