آشنایی با انواع دگرگونی های سنگ ها و محل هایی یافتن آن در ایران
سنگها به روش‌های گوناگونی دگرگون می‌شوند که مهم‌ترین انواع دگرگونی به شرح زیر است:
الف) دگرگونی ناحیه‌ای
دگرگونی ناحیه دارای گسترش زیاد و خاص نوارهای کوه‌زایی است. در مناطقی که دو صفحه به هم می‌رسند یعنی در تمام نوارهای بزرگ کوه‌زایی جهان، می¬توان حجم2های عظیم از آن را مشاهده نمود. این دگرگونی معمولاً با ماگماتیسم همراه است و در آن تودههای نفوذی گرانیت نیز یافت میشود.
حد این دگرگونی بسیار وسیع و از چند صد متر تا چندین هزار کیلومتر گسترش دارد. عامل اصلی ایجاد آن، فشارهای جهت‌دار است که مسلماً دما نیز در آن نقش دارد. با توجه به گسترش و وسعت دگرگونی ناحیه2ای در ایران بعضی از زون‌های دگرگونی ایران به اختصار عبارتند از:
*دگرگونی زون بینالود که در جنوب مشهد تا تربت‌جام ادامه داشته و تا داخل افغانستان نیز دنباله آن قابل تعقیب است.
*سنگ های دگرگونی در ناحیه اسالم (راه خلخال) و شاندرمن در کوه‌های طالش را میتوان تنوعی از گنیس و شیست و اسلیت دانست.
*مجموعه دگرگونی گشت واقع در مشرق ماسوله، سنگهایی با درجات دگرگونی متفاوت قابل رویت است. بیرون زدگی‌ها فقط در مسیر رودخانه غروب بار و ماسال قابل مشاهده هستند.
*نوار دگرگونی یا زون سنندج - سیرجان به طول تقریبی 1200 کیلومتر و پهنای متوسط 30 کیلومتر گسترش داشته و شامل مجموعه‌های دگرگونی سنندج، همدان، ملایر، تویسرکان، بروجرد، اراک، گلپایگان، بوانات، ده بید، نیریز، اسفندقه، سیرجان، حاجی آباد است.
*دگرگونی ده‌سلم در مشرق ایران در جنوب بیرجند به صورت نواری به طول 130 کیلومتر و به عرض تقریبی 20 تا 15 کیلومتر وجود دارد که در بخش غربی درجه دگرگونی آن شدیدتر از بخشهای شرقی است.*دگرگونی زون فیلیش شرق ایران یعنی زون نهبندان - خاش واقع در حد شرقی مرز ایران با پاکستان، حاوی اسلیت‌ها و فیلیت‌های دگرگون شده. گرانیت زاهدان نیز در داخل این مجموعه دگرگونی است.
*علی آباد در گرگان، حاوی شیست‌های دگرگون شده و دارای گسترش زیاد و در امتداد شرقی - غربی هستند.
*در مغرب شهر ارومیه، دگرگونی ناحیه‌ای با وسعت و ضخامت زیاد و درجات متنوع وجود دارد که ادامه آن به کشور ترکیه می‌رسد. این دگرگونی بسیار قدیمی است و در آن مرمر گنیس هم وجود دارد.
*در تکاب دگرگونی با وسعت زیاد وجود دارد. در آن گنیس، میکاشیست‌های مختلف و شیست نیز وجود دارد.
*در ساغند، اردکان یزد، متنوعترین، بارزترین و ضخیم‌ترین سریهای دگرگونی با ضخامت 10 هزار متر وجود دارد که به سری چاپدونی و مجموعه بنه شورو و مجموعه تاشک شهرت دارند.
*در شرق جندق و به سمت مصر یک سری دگرگونی از اسلیت تا گنیس وجود دارد که در آن انواع شیست‌ها را نیز میتوان مشاهده کرد.
ب) دگرگونی مجاورتی
این نوع دگرگونی در اثر مجاورت ماگمای در حال سرد شدن با سنگهای مجاور خود ایجاد میشود و همراه با تأثیر دمای بالا و محلولهای فعال است. این نوع دگرگونی حالتی موضعی و محلی دارد، یعنی با دور شدن از محل تماس تودة نفوذی با سنگ مجاور، اثرات دگرگونی به سرعت از بین می‌رود. بطور کلی در این نوع دگرگونی هر چه از منبع حرارتی دورتر شوید، سنگهایی که تشکیل شده‌اند دارای مقاومت کمتری در برابر فرسایش دارند. این پدیده در شکل زیر در مقایسه با چینی، سفال و در نهایت خاک رس معرفی شده است.
در این نوع دگرگونی، گرما و شیمیایی جزء عوامل اصلی دگرگون کردن سنگها هستند که در نتیجه آنها، سنگها سخت شده، تبلور مجدد می‌یابند و حالتی توده‌ای و متراکم پیدا میکنند. در صورتی که بخارها و محلولها موادی را به محیط دگرگونی اضاف کنند، کانیهای جدید ساخته می‌شوند. در این مواقع ممکن است قسمتهایی از سنگ اصلی کاملاً توسط کانیهای جدید جایگزین شود. با توجه به این که دگرگونی مجاورتی در مقیاسهای مختلف رخ میدهد، موارد شاخص آن در ایران عبارتند از:
*در نزدیکی پلور (جاده هراز) در حد بین آهکهای ژوراسیک (سازند لار) و گدازه‌های دماوند، خاکهای قدیمی به رنگ قرمز آجری در آمده که گاه ضخامت آن به ۵۰ سانت هم می‌رسد.
*در حاشیه توده نفوذی قصر فیروزه، آهکهای دگرگون شده به مرمر تبدیل شده است. در نتیجه این دگرگونی معدن آهن قصر فیروزه ایجاد شده است.
*در ناحیه اهر، در اطراف تودههای نفوذی، دگرگونی باعث ایجاد ذخایر مس در سنگهای آهکی شده است (معدن مزرعه).
*در حاشیه توده الوند، یک سری کامل از سنگهای دگرگونی مجاورتی ایجاد شده است در مسیر اسد آباد قابل مشاهده هستند.
*گرانیت دوران (زنجان) باعث دگرگونی رسوبات رسی در اطراف خود شده است.
*گرانیت جنوب لاهیجان در ضلع جنوب شرقی خود، سنگهای آهکی را دگرگون کرده و به مرمر تبدیل کرده است.
*در اطراف ملایر، دگرگونی مجاورتی سنگهای اطراف توده نفوذی گرانیت یونس به خوبی قابل مشاهده است.
*در شرق ایران، گرانیت شاه کوه در شمال مجموعه ده سلم، باعث دگرگونی مجدد سنگها شده است.
*در اطراف تودههای نفوذی مشهد، هاله‌های دگرگونی جالبی وجود دارد که از شیست و اسلیت است.
*در اطراف توده های نفوذی لواسان در شرق تهران، سنگهای توف دگرگون شده و سخت شده اند.
*در سد کرج، در حاشیه شمالی سنگ پایه سد، باعث دگرگونی توفهای سبز شده و آنها را مستحکم کرده است.
*در اطراف ابهر، گرانیتها باعث دگرگون شدن توفهای محدوده شده و در آنها کانیهای سبز مس دیده میشود.
*در حاشیه شرقی گرانیت شیر کوه یزد، مرمرهای دانه درشتی وجود دارد که برای موزاییک سازی از آنها استفاده می¬شود.
*در شرق روستای علی آباد در مسیر تهران - قم، گدازه¬های آتشفشانی قدیمی باعث دگرگون شده سنگهای زیرین آنها شده و به رنگ آجری تبدیل شده‌اند.
اساساً دگرگونی‌ها بصورت منطقه‌ای و هاله مانند هستند و با گذر از کنار تودههای آذرین به سمت مجاور به مرور شدت میزان دگرگونی کم میشود تا در نهایت به سنگ اصلی برسد. مانند شکل سنگهای دگرگونی مجاورتی و در مورد دگرگونی‌های ناحیه ای نیز این اتفاق رخ میدهد و میتوان روند دگرگونی را از درجه زیاد به کم و یا برعکس بر روی زمین مشاهده کرد.
عکس مناسب
ج) دگرگونی دینامیکی
دگرگونی دینامیکی در ارتباط با سطوح گسلی بزرگ و مهم مشاهده میشود. همزمان با حرکات گسلهای بزرگ، در سطوح آنها دگرگونی دینامیکی رخ میدهد. واضح است که در سطوح فوقانی پوسته زمین، سنگها شکننده هستند. بنابراین وقتی تحت تأثیر حرکات مکانیکی شدید قرار میگیرند، خرد می‌شوند که حتی در مقیاس نمونه دستی یا کوچکتر از آن قابل تشخیص هستند. ولی در سطح عمیق‌تر که درجه حرارت زیادتر است ممکن است حرکت با تبلور دوباره همراه باشد و در حالات استثنایی حتی ممکن است پدیده ذوب نیز اتفاق افتد. قطعه قطعه شدن شدید سنگها درامتداد سطوح گسلی باعث ایجاد نوعی سنگ بنام بِرِش گسلی میشود.
نوع خردشدگی در برشها به نوع سنگ میزبان بستگی دارد. اگر سنگ میزبان سخت و توده‌ای باشد، سنگ مزبور بسیار دانه ریز میشود و اگر سنگ میزبان از نوع سنگهای دارای کانیهای صفحه‌ای باشد، برش حاصل نوعی سنگ متورق میشود.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان