خانواده خارپشتها (Family: Erinaceidae)
نام‌های محلی خارپشتها: (اراکی: گربه تکنه) (بلوچی: جَج: دجوک) (ترکی: کیرپی) (ترکمنی: قوین کرفی) (خراسانی: خارجی‌جی) (کردی: شوژی، ژوشک، ژوژو) (کرمانی: جوجه تیغی) (لری: گُوابِه) (مازندرانی: آرمجی، تیغ پشت، سارتشی)
خارپشتها که از پستانداران ایران هستند، بدنی نسبتاً گرد دارند که سطح پشتی آنها پوشیده از خارهای انبوه، بلند و تیز است، ولی در زیر بدن موهای نرمی دارند. این حیوانات در پهلوها ماهیچه‌هایی دارند که به آنها امکان می‌دهد تا در هنگام خطر و یا خواب زمستانی به شکل گلوله‌ای از خار درآیند و بدین وسیله صورت، شکم یا پاهای خود را که آسیب‌پذیرند می‌پوشانند. در موقع افتادن از بلندی نیز خارها مانند یک بالش ضربه را می‌گیرد. در مناطق سردسیر به مجرد سرد شدن هوا، اغلب خارپشتها به خواب زمستانی فرو می‌روند. در موقع خواب زمستانی تغییراتی در ترکیب خون آنها ایجاد می‌شود و متابولیسم بدن کاهش می‌یابد. در خارپشت اروپایی ضربان قلب که در حالت عادی 188 بار در دقیقه است، در زمان خواب زمستانی به 20 بار در دقیقه می‌رسد. درجه حرارت بدن نیز به شدت کاهش می‌یابد و معادل حرارت محیط می‌شود (معمولاً از 4 درجه پایین‌تر نمی‌آید). در این شرایط حیوان در حالتی شبیه بی‌هوشی، زمستان گذرانی می‌کند. در خارپشتها حس شنوایی و بویایی بسیار قوی است. خارپشتها جانوران مقاومی هستند، برخی از آنها مانند خارپشت گوش بلند قادر است به مدت 10 هفته بدون آب و غذا زندگی کند. همچنین در مقابل سموم مقاومت زیادی دارند.
تغذیه خارپشتان: خارپشتها همه چیزخوارند. معمولاً از حشرات و سایر بی‌مهرگان و مهره‌داران کوچک مانند موش، جوجه پرندگان، مارمولک، مار، لاشه حیوانات و همچنین میوه‌ها تغذیه می‌کنند. در منطقه ترکمن‌صحرا تعدادی خارپشت در حال خوردن هندوانه مشاهده شدند. خارپشت برای شکار مار به آرامی به آن نزدیک می‌شود و به طور ناگهانی به او هجوم می‌برد. با خارهای سیخ شده مار را به زمین فشار می‌هد، با دندان‌هایش مهره‌های پشت مار را می‌شکند و شروع به خوردن آن می‌کند. در اسارت از غذاهای انسان از جمله شیر و تخم‌مرغ خام نیز تغذیه می‌کند.
آثار و نمایه‌های خارپشتها
ردپای خارپشت: خارپشت دارای پاهایی با 5 انگشت است. این حیوان به ویژه در پاهای خود چنگال‌های بلندی دارد. اثر انگشتان و چنگال‌ها در ردپاها به وضوح قابل مشاهده است، به جز انگشتان داخلی (شست) که حتی در ردپاهای واضح و مشخص اثر بسیار کمی از خود به جای می‌گذارد. بنابراین ردپاها معمولاً با 4 انگشت دیده می‌شوند. پنجه‌های دست‌ها پهن و انگشتان آن کلفت و از هم باز هستند. انگشتان پاها باریک‌تر و به یکدیگر نزدیک‌تر است. در ردپاها اثر پینه‌ها کاملاً مشخص و اثر دست و پا به طور تقریبی یک‌اندازه بوده و تقریباً دارای 2.5 سانتیمتر طول و 2.8 سانتیمتر عرض است.
الگوی ردپای خارپشتان: خارپشت تقریباً همیشه به حالت راه رفتن حرکت می‌کند و چنانچه با سرعت زیاد حرکت کند، حرکت شبیه به یورتمه رفتن می‌شود. اثر پا معمولاً در پشت اثر دست قرار دارد و هنگامی که با سرعت حرکت می‌کند پاها کم و بیش بر روی اثر دست‌ها و یا حتی اندکی جلوتر از آن قرار می‌گیرند. طول گام‌ها در حدود 2 تا 2.5 سانتیمتر است و فاصله بین 2 پا تقریباً حدود 6 سانتیمتر است.
سرگین خارپشتها: خارپشت دارای سرگینی استوانه‌ای شکل به رنگ قهوه‌ای تیره و یا سیاه براق بوده که معمولاً در یک انتها دارای نوک تیز است. تفاوت زیادی در اندازه آنها وجود دارد اما به طور میانگین 8 تا 10 میلی‌متر ضخامت و 30 تا 40 میلی‌متر طول دارند. سرگین خارپشتها به مقدار زیاد حاوی بقایای حشرات هستند. تکه‌های کتین به وضوح بر سطح سرگین دیده می‌شود که سبب براق شدن آن می‌گردد. گاهی اوقات سرگین‌ها شامل مو، پرها و تکه‌های کوچک استخوان نیز هستند. در اواخر بهار و در تابستان بقایای توت و میوه‌های سته نیز در سرگین خارپشتها مشاهده می‌شود. اگر خارپشت از یک موش و یا یک پرنده تغذیه کند، سرگین آن کدر، پیچ خورده و نسبتاً باریک می‌شود و ممکن است با یکی از گونه‌های کوچک‌تر مانند سمور اشتباه گرفته شود. خارپشتها ممکن است سرگین خود را شب‌ها و در هنگام جستجوی غذا به طور تصادفی و پراکنده در هرجایی دفع کنند، اما عموماً در زیر تکه‌های چوب و سنگ می‌توان سرگین خارپشتها را پیدا کرد.
ارزش اقتصادی
خارپشتها پستاندارانی بسیار مفیدند و در کنترل آفات، به ویژه حشرات و لارو آنها نقش عمده‌ای دارند. آنها با کندن زمین، بچه موش‌ها و دیگر جوندگان مضر را در لانه‌هایشان شکار می‌کنند، در اسارت بسیار مطیع‌اند. بعضی از روستاییان برای از بین بردن مار و عقرب، این حیوانات را در منازل خود نگهداری می‌کنند. تقریباً اکثر خارپشت‌های بالغ بین خارهای خودشان کنه‌های زیادی دارند، در اسارت گاهی نوزادان ناتوان خود را کشته و می‌خورند.
وضعیت فعلی خانواده خارپشتها
دشمن طبیعی خارپشتها، جغد، سایر پرندگان شکاری و گاهی رودک، سمور و روباه هستند. همه ساله تعداد زیادی خارپشت در اثر تصادف با اتومبیل از بین می‌روند. به عللی از قبیل شب‌گرد بودن، استفاده از انواع غذاهای گیاهی و حیوانی، مقاومت در مقابل سموم و داشتن خواب زمستانی، در حال حاضر خطری جدی نسل آنها را تهدید نمی‌کند. از خانواده خارپشتها تا کنون 4 گونه در ایران شناسایی شده است.
- گونه خارپشت اروپایی
- گونه خارپشت برانت (ایرانی)
- گونه خارپشت بیابانی
- گونه خارپشت گوش‌بلند
دریافت مشاوره تخصصی رایگان