جهت‌یابی در طبیعت و روش‌های آن

از زمانی که انسان شروع به شناخت دنیای اطرافش کرد با پدیده‌هایی همچون روز، شب، فصل‌ها و... آشنا شد تا با کمک آن‌ها بتواند زمان درست برداشت محصول، ذخیره آذوقه، جهت یابی مسیر و ... را به درستی انجام دهد.
یافتن جهت‌های جغرافیایی در بسیاری از موارد کاربرد دارد. به طور مثال هنگامی که در جنگل، کوهستان و... راه را گم کرده‌ایم (هنر زنده ماندن در طبیعت) و یا حتی برای فهمیدن ساعت، جهت‌یابی لازم است. بهترین و دقیق‌ترین روش برای تعیین جهت و مکان‌یابی، استفاده از GPS و قطب‌نما (compass) می‌باشد اما همیشه این ابزار در دسترس نیست یا احتمال خرابی آن‌ها وجود دارد. در این مقاله می‌خواهیم به نحوه جهت‌یابی در شرایط طبیعی بدون استفاده از قطب‌نما اشاره‌ای داشته باشیم.

جهت‌های جغرافیایی

جهات اصلی و فرعی به ترتیب زیر است:

الف) جهات اصلی
شمال، جنوب، مشرق (خاور) و مغرب (باختر)

ب) جهات فرعی
شمال شرقی (شمال خاوری)، شمال غربی (شمال باختری)، جنوب شرقی (جنوب باختری) و جنوب غربی (جنوب باختری)

توجه: بیشتر روش‌ها، در نیمکره شمالی کاربرد دارد و اغلب روش استفاده آن در نیمکره جنوبی معکوس می‌باشد.

یکی از روش‌ها، ساختن قطب‌نمای مغناطیسی است. ابتدا سوزنی به وسیله آهنربا (یا حتی چاقو) به روش القایی و یا مالش نخی ابریشمی یا پنبه‌ای (دقت کنید که مالش فقط از یک سو انجام شود) بر روی آن، مغناطیسی می‌شود. حتی می‌توان آن را در یک جهت میان موهای سر خود کشید که احتمالاً کمی هم چرب می‌شود. حال سوزن را روی یک برگ قرار داده و آن را به آرامی روی سطح آب راکدی بگذارید (اگر سوزن چرب شده باشد، سوزن خود، بر روی آب شناور می‌ماند) مشاهده می‌کنید که سوزن به سمت شمال جنوب می‌چرخد. برای مغناطیسی کردن سوزن، حتی می‌توان سیمی را به دور سوزن پیچاند و برای چند دقیقه سر سیم را به ته باتری متصل کرد.

به طور کلی جهت‌یابی را به 3 دسته عمده می‌توان تقسیم کرد:
1) جهت‌یابی در شب
2) جهت‌یابی در روز
3)جهت‌یابی قابل استفاده در هر دو وضعیت.

دریافت مشاوره تخصصی رایگان

جهت‌یابی در روز

جهت‌یابی به وسیله خورشید

خورشید تقریباً از شرق طلوع و در غرب غروب می‌کند. این را همه می‌دانند ولی این مطلب فقط در اوایل بهار و پاییز صحیح است و در زمان‌های دیگر محل طلوع و غروب خورشید نسبت به شرق و غرب مقداری انحراف دارد. در تابستان شمالی‌تر از شرق و غرب و در زمستان جنوبی‌تر از شرق و غرب است. در اوایل تابستان و زمستان محل طلوع و غروب خورشید حداقل 23.5 درجه با محل دقیق شرق و غرب اختلاف دارد (به دلیل اختلاف مداری زمین با همین زاویه) که این میزان اصلاً قابل چشم‌پوشی نیست. از این رو این روش نسبتاً غیر دقیق است، تنها جایی‌که همیشه خورشید از شرق طلوع و در غرب غروب می‌کند استواست. در نیمکره شمالی در هنگام ظهر نجومی خورشید دقیقاً در جهت جنوب است و سایه اجسام رو به شمال می‌افتد. ظهر نجومی در موقعیت جغرافیایی شما هنگامی است که خورشید به بالاترین نقطه خود در آسمان می‌رسد. در این هنگام سایه شاخص به حداقل خود می‌رسد و پس از آن دوباره افزایش می‌یابد. حرکت خورشید از شرق به غرب می‌باشد و این نیز می‌تواند روشی جهت یافتن جهت‌های جغرافیایی باشد.

جهت‌یابی با شاخص

چوب و یا میله نسبتاً صافی به طول نیم یا یک متر را به صورت عمودی در زمین صاف قرار دهید. نوک سایه شاخص را روی زمین علامت گذاری می‌کنیم، 10 تا 20 دقیقه بعد نوک سایه چند سانتی‌متر جابجا شده است محل جدید آن را علامت‌گذاری می‌کنیم، از آنجا که جهت حرکت ظاهری خورشید در آسمان از شرق به غرب است جهت حرکت سایه‌اش در روی زمین از غرب به شرق می‌باشد (در نیمکره شمالی سایه‌ها ساعت گَرد است)، اگر 2 نقطه علامت‌گذاری شده را به هم وصل کنیم جهت شرق و غرب را مشخص می‌کنیم. نقطه اول غرب و نقطه دوم شرق می‌باشد. حال اگر طوری بایستیم که پای چپ ما روی نقطه اول و پای راستمان روی نقطه دوم باشد روبرویمان شمال و پشت سرمان جنوب است. نکته مهم این است که اگر اینکار را در مدت زمان نزدیک به ظهر شرعی انجام دهید جهت تقریبی شمال را نشان می‌دهد.

در شب‌های مهتابی می‌توان از این روش استفاده کرد، به جای خورشید از ماه استفاده می‌کنیم و در عرض جغرافیایی بالاتر از ْ60 روش فوق توصیه نمی‌شود.

جهت‌یابی با ساعت عقربه‌دار

اگر ساعت مچی عقربه‌دار را در کف دست به حالت افقی نگه داریم طوریکه عقربه ساعت شما به طرف خورشید اشاره کند در این حالت نیمساز زاویه‌ای که بین عقربه ساعت شما و عدد 12 تشکیل شده جهت جنوب را نشان می‌دهد این که گفته می‌شود عقربه ساعت به طرف خورشید اشاره کند یعنی اینکه اگر چوب کبریتی را در مرکز ساعت قرار دهیم سایه آن موازی با سایه عقربه و برعکس آن باشد یا اینکه سایه عقربه ساعت شمار درست در زیر آن قرار بگیرد یا اگر چوبی 10-15 سانتی‌متری را در زمین به صورت عمودی قرار دهیم ساعت طوری روی زمین قرار گرفته باشد که عقربه ساعت شمارش موازی با سایه چوب باشد.
دلیل این که زاویه بین عقربه و ساعت 12 را نصف می‌کنیم این است که وقتی زمین یک دور به دور خورشید می‌گردد ساعت ما 2 دور کامل چرخیده، این روش وقتی صحیح است که ساعت مورد نظر درست تنظیم شده باشد یعنی اگر در بهار و تابستان ساعت‌ها را یک ساعت به جلو می‌بریم باید اول آن را تصحیح کنیم سپس این عمل را انجام دهیم، همچنین در همه سطح کشور ساعت یکسانی وجود ندارد مثلاً در ایران حدود یک ساعت متغیر است.
ساعت صحیح هر مکانی در واقع همان ساعتی است که در هنگام ظهر نجومی ساعت 12 را نشان دهد در واقع برای تعیین دقیق جهت‌های جغرافیایی ساعت باید طوری تنظیم شده باشد که هنگام ظهر جنوبی ساعت 12 را نشان بدهد. روش ساعت مچی تا 24 درجه امکان خطا دارد، برای دقت بیشتر باید از آن در عرض جغرافیایی 40 تا 60 درجه استفاده کرد، هر چند در عرض جغرافیایی 23.5 تا 66.5 نتیجه قابل قبولی می‌دهد. هر قدر زمان به کار بردن روش به ظهر نزدیک‌تر باشد دقت آن بیشتر است.

* کشور ما دارای عرض جغرافیایی 36 تا 39 درجه است.

همانگونه که در روز با استفاده از سایه‌ها و حرکت ظاهری خورشید می‌توان جهت‌یابی کرد در شب هم می‌توان با کمک برخی اجرام آسمانی برخی جهت‌ها را مشخص کرد.

جهت‌یابی در شب

جهت‌یابی با ستاره قطبی

یکی از بهترین و دقیق‌ترین روشی که می‌توان شمال جغرافیایی را مشخص کرد استفاده از ستاره قطبی است که تنها حدود 0.7 درجه با شمال واقعی اختلاف دارد. برخلاف تصور برخی مردم که ستاره قطبی را پرنورترین ستاره آسمان شب می‌دانند باید اینگونه گفت که چنین نیست و برای پیدا کردن آن در آسمان باید از یک سری شاخص دیگر (در اینجا منظور استفاده از صورت‌های فلکی همسایه‌اش است) کمک گرفت.

1) به وسیله مجموعه ستارگان (صورت فلکی) دب اکبر (Ursa Major)
صورت فلکی دب اکبر شامل 7 ستاره است که به شکل ملاقه‌ای بزرگ کنار هم قرار گرفته‌اند. 4 ستاره آن تشکیل یک ذوزنقه را می‌دهند و 3 ستاره دیگر مانند یک دنباله یا دسته در ادامه آن قرار گرفته است. حال اگر فاصله 2 ستاره نوک این ملاقه را 5 برابر کنیم و ادامه دهیم به ستاره قطبی می‌رسیم که خود عضو صورت فلکی دب اصغر است.

2) به وسیله مجموعه ستارگان ذات الکرسی (Cassiopeia)
این صورت فلکی شامل 5 ستاره است که به شکل W و یا M قرار گرفته‌اند. اگر ستاره وسط W (راس زاویه وسطی) را 5 برابر فاصله آن نسبت به ستاره‌های اطرافش ادمه دهیم به ستاره قطبی می‌رسیم.
* این 2 صورت فلکی در نیمکره شمالی تقریباً هیچ‌گاه غروب نمی‌کند.
* ستاره قطبی در استوا روی افق و قطب شمال تقریباً بالای سر دیده می‌شود. بالاتر از عرض 70 درجه شمالی عملاً نمی‌توان با ستاره قطبی شمال را پیدا کرد.

3) جهت‌یابی با ستارگان صلیب جنوبی (Southern Cross)
مجموعه‌ 6 ستاره که بنام‌های مجموعه ستارگان بادبادکی یا علامت سوال هم معروف هستند، اگر پایه‌ صلیب (دم بادبادک) را توسط یک خط فرضی به طرف زمین ادامه دهید به هر جای خط افق که رسید آن نقطه جهت جنوب است.

4) جهت‌یابی با ستارگان خوشه‌ پروین (Pleiades)
در مجموعه ستارگان خوشه‌ پروین حدود 10 الی 15 ستاره آن به شکل خوشه‌ انگور در آسمان دیده می‌شوند که دم خوشه جهت مشرق را نشان می‌دهد. (باید امتداد دم را تا خط افق به صورت فرضی رسم کرد)

5) جهت‌یابی با کهکشان راه شیری (Milky Way)
قسمت پهن‌تر راه شیری جهت غرب و قسمت نازک‌تر آن جهت شرق را نشان می‌دهد و در ساعت‌های آخر شب قسمت پهن به جهت مغرب کشیده می‌شود.

جهت‌یابی با هلال ماه
این نوع جهت‌یابی چندان دقیق نیست و تنها مواقعی می‌توان از آن استفاده کرد که هلال ماه در آسمان باشد اما به عنوان راهنمایی تقریبی مورد استفاده است. اگر خطی فرضی از بالای هلال به پایین آن وصل کنیم و ادامه دهیم در نیمه اول ماه قمری شکل P و در نیمه دوم آن به شکل q خواهد شد. حال اگر این خط فرضی را تا زمین ادامه دهیم، تقاطع این خط با افق، نقطه جنوب را نشان می‌دهد. در نیمه‌ اول ماه‌های قمری (شکل P) قوس خارجی ماه جهت مغرب و در نیمه دوم ماه‌های قمری قوس خارجی (شکل q) جهت مشرق را نشان می‌دهد. همین‌طور در ماه کامل، می‌توان با توجه به حرکت شرقی-غربی‌اش جهت تقریبی را مشخص نمود.

- جهت‌یاب‌های دیگری هم در شب کاربرد دارد که می‌توان به توده عظیمی از ستارگان در نوار راه شیری در آسمان صاف تابستان (قسمت پهن‌تر نوار به قسمت باریک‌تر آن (از جنوب غربی به شمال شرقی) و یا بوسیله دم خوشه پروین (سمت مشرق) و یا دم صورت فلکی بادبادکی که سمت جنوب را نشان می‌دهد، اشاره داشت.
جهت‌یابی‌های مورد استفاده در شب و روز

- از آنجایی که ما در کشوری اسلامی زندگی می‌کنیم بسیاری از رویدادهای اطراف از باورهای مذهبی شکل گرفته‌اند. در کشورهای اسلامی منجمله ایران قبله اهمیت زیادی دارد و برخی اماکن با توجه به جهت قبله ساخته می‌شوند.
به طور مثال محراب مساجد به سمت قبله است و یا در قبرستان‌ها، مرده را در قبر روی دست راست  به سمت قبله  می‌خوابانند. پس اگر طوری قرار بگیریم که بتوانیم نوشته‌های سنگ را بخوانیم سمت چپمان قبله (حدوداً جنوب غربی) است. همینطور معمولاً دستشویی‌ها را عمود بر قبله می‌سازند.

- با استفاد از نشانه‌های طبیعی هم می‌توان به طور تقریبی جهت‌یابی کرد.
از آنجایی که باد، باران و آفتاب تاثیر زیادی روی رشد گیاهان و درختان دارد گاهی باعث بوجود آمدن خصوصیات مشترکی در بین آنها می‌شود که با استفاده از آن می‌توان جهت‌یابی کرد.

- جهتیابی به وسیله پوشش گیاهی: به طور مثال سمت شمالی درختان و تخته سنگ‌ها،گل‌سنگ و خزه بیشتری دارد که بیشتر آنها سبز یا طوسی است و از آنجایی که سمت شمالی درختان در معرض آفتاب کمتری قرار دارد شاخ و برگش هم کمتر است.
- جهت‌یابی به وسیله تنه درخت: اگر جایی باشیم که کنده درخت بریده شده وجود داشته باشد می‌توان به کمک حلقه‌های سنی درخت جهت‌یابی کرد، بطوری‌که آن سمت از درخت که حلقه‌های سنی آن تداخل بیشتری با هم دارند شمال را نشان می‌دهد و سمتى که دوایرش از هم دورتر هستند، سمت جنوب است (بعلت تابش زیاد آفتاب و رشد بیشتر آن). لازم به یاد‌آورى است که در نیمکره جنوبى سمت‌ها عکس این وضعیت خواهد بود.

در هوای برفی آن طرف از اجسام که برف بیشتری در آن سمت جمع شده است شمال را نشان می‌دهد لازم به توضیح است که جمع شدن برف بیشتر در یک نقطه می‌تواند در اثر توپوگرافی (پستی‌ها و بلندی‌های سطح) زمین باشد لذا این روش، روش چندان مناسبی در جهت‌یابی نیست.

روش‌های طبیعی زیادی برای جهت‌یابی وجود دارد از جمله جهت باد غالب منطقه، به کمک حیوانات و حشرات، بوها و صداها که با توجه به نوع منطقه متغیر است و کاربرد کمتری دارد.

پیدا کردن وقت از روی جهت‌یابی

اگر جهات معلوم باشند می‌توان ساعت تقریبی را پیدا نمود. برای انجام این کار باید دایره‌ای را روی زمین مسطح رسم کرده و جهات اصلی را روی آن مشخص نمود، سپس جهت شرقی قوس را عدد 18، جهت غربی قوس را عدد 6، و جهت شمالی قوس را عدد 12 شماره‌گذاری نمود. حال در این نیم‌دایره اعداد بین 6 تا 12 و 12 تا 18 را بطور کاملاً مساوی رسم کرد. اکنون اگر چوبی را دقیقاً در مرکز دایره فرو ببرید سایه‌ آن روی هر عدد ساعت تقریبی را نشان می‌دهد.

جهت‌یابی با قطب‌نما
خصوصیات قطب‌نمای عدسی‌دار:
- هنوز هم نیروهای نظامی به طور گسترده از این قطب‌نما استفاده می‌کنند چون دقت و کارایی مناسبی دارد.
- در محدوده گسترده دمایی از مناطق کوهستانی گرفته تا کویری قابل استفاده است.
- درجه‌های این قطب‌نما در شب و نور ضعیف قابل خواندن است.
- استفاده از آن آسان است.

هنگام خرید قطب‌نما به موارد زیر دقت کنید:

- عقربه قطب‌نما وقفه حرکتی نداشته باشد.
- سیم نشانه‌گیری صاف باشد.
- شکستگی و عیب ظاهری نداشته باشد.
- با بستن تیغه نشانه روی صفحه زیرین قفل شود.
- شماره‌ها و اعداد خوانا باشند.
- پوشش محافظ داشته باشد.
- کاتالوگ شرکت سازنده همراه قطب‌نما باشد.