گونه کرکس (دال) Eurasian Griffon Vulture
نام فارسی: دال،کرکس
نام علمی: Gyps fulvus
نام انگلیسی: Eurasian Griffon Vulture
نام‌های محلی: ترکی: قوزقون، کردی: شانه کووره، گیلانی: دال- گردن گلابی
زیرگونه‌های کرکس
دال معمولی 2 زیرگونه دارد. زیرگونه fulvus در پالئارتیک از اروپا تا خاورمیانه و شمال‌غرب پاکستان و زیرگونه fulvescens از کشمیر در پاکستان تا هنوستان، هیمالیا و غرب چین پراکنش دارد.
ویژگی‌های ظاهری گونه کرکس
طول بدن 95 تا 105 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 240 تا 280 سانتیمتر است. کرکسی درشت‌جثه با بال‌های پهن و دراز با شاه‌پرهای نخستین گسترده، شبیه به انگشتانی بلند است که سری کوچک و دمی کوتاه و چهار گوش دارد. کمی کوچکتر از دال سیاه است و نسبت به هما بال‌ها و دم کوتاهتری دارد. نر و ماده همشکل و فاقد تغییرات فصلی هستند. در پرنده‌ی بالغ سر و گردن با پرهای ریز و کوتاهی به رنگ سفید مات پوشیده شده و شنلی سفید در اطراف گردن دارد. بدن و پوشپرهای بال‌ها کرم تا قهوه‌ای مایل به زرد کمرنگ هستند و در تضاد با رنگ سیاه شاه‌پرهای پرواز و پرهای دم به خوبی نمایان است. منقار زرد و قاعده‌ی نیم‌نوک بالایی در اطراف سوراخ بینی سیاه است. پرنده‌ی نابالغ شبیه به پرنده‌ی بالغ است ولی رنگ کلی بدن آن قهوه‌ای تیره‌تر است. همچنین منقار خاکستری و شنل اطراف گردن به رنگ قهوه‌ای کمرنگ دیده می‌شود.
ویژگی‌های زیستی گونه کرکس
در مناطق مرتفع و کوهستانی، دره‌های باز و استپ‌ها و بیابان‌های خشک به سر می‌برد. پرنده‌ای به نسبت اجتماعی است و در زمان تغذیه از لاشه‌ها به طور دسته جمعی دیده می‌شود. پروازی پرتحرک با بال‌زدن‌های قوی و آرام دارد. با بال‌هایی باز و بالاتر از سطح بدن بال‌بازرَوی می‌کند و هنگام پرواز گردن بلندش را به طور کامل به داخل شنل گردنی سفیدش فرو می‌برد. لاشه‌خوار است و زمان زیادی را به جستجوی غذا می‌پردازد.
- تولید مثل: جوجه‌آوری از اواخر بهمن تا اواسط اسفند و با تشکیل کلنی‌های کوچک در پرتگاه‌ها و دره‌های دارای بیرون‌زدگی‌های صخره‌ای آغاز می‌شود. تک همسر است و آشیانه‌اش توده‌ی مسطحی از شاخه‌ها و ساقه‌هاست که در شکاف صخره‌ها و غارها، گاهی در لبه‌ی صخره‌ها بنا می‌کند. یک تخم نیمه بیضی کوتاه، صاف، سفید رنگ، با خال‌های پراکنده قرمز قهوه‌ای و به ابعاد 69.7 × 92.4 میلیمتر می‌گذارد. تفریخ تخم‌ها 48 تا 54 روز به طول می‌انجامد. جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، تا حدی ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند و در ابتدا توسط غذای نیمه هضم شده و برگردانده شده در کف آشیانه تغذیه می‌شوند. در حدود 110 تا 115 روزگی قادر به پرواز می‌شوند و آشیانه را ترک می‌کنند.
زیستگاه گونه کرکس
این پرنده در نواحی کوهستانی به سر برده و در قله کوه‌ها و پرتگاه‌ها تولید مثل می‌کند. در ایران بومی است و در اغلب مناطق کوهستانی به چشم می‌خورد. برای جستوجوی غذا به دشت‌ها هم می‌رود.
مکان‌های مهم زادآوری گونه کرکس در ایران
دال معمولی در سرتاسر البرز و زاگرس در مناطق کوهستانی زادآوری دارد.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
پراکندگی گونه کرکس
- پراکنش در جهان: دال معمولی از اروپا نا شمال آفریقا، خاوریمانه، آسیای میانه تا مغولستان، چین و هندوستان پراکنش دارد. بیشترین جمعیت در اروپا و در کشور اسپانیا است.
- پراکنش در ایران: به صورت پراکنده مقیم رشته کوه‌های مهم کشور از آذربایجان در شمال‌غرب تا رشته کوه‌های البرز، ارتفاعات خراسان، رشته کوه‌های زاگرس، بلندی‌های استان کرمان و کوه‌های مکران تا مرز پاکستان است. در اتفاعات البرز، زاگرس و شمال‌غرب ایران به صورت بومی زیست می‌کند و در زمستان‌ها نیز به جز در مناطق پست خزری در سراسر ایران پراکنش دارد.
- پراکنش در تهران: به داخل شهر وارد نمی‌شود اما در حال بال‌بازرَوی چند نوبت در آسمان شهر تهران رکورد شده است (در سال 1386 تعدادی از پستانداران بزرگ در پارک ملی خجیر و سرخه حصار در شهر تهران تلف شدند که موجب جلب گونه‌های لاشه‌خواری مثل دال معمولی به این مناطق شده بود).
مهاجرت سالیانه (کوچ) گونه کرکس
بیشترین جمعیت زادآور دال معمولی در شمال آفریقا، جنوب اروپا، غرب خاورمیانه، منطقه قفقاز، رشته کوه‌های البرز و زاگرس و در ادامه تا هیمالیا زادآوری می‌کنند. بالغ‌ها معمولاً در زیستگاه زادآوری باقی می‌مانند اما پرندگان جوان و نابالغ ممکن است کاملاً از زیستگاه دور شوند اما مهاجرت منظم طولانی در آن‌ها دیده نمی‌شود.
وضعیت حفاظتی گونه کرکس
در فهرست پرندگان حمایت شده ایران قرار دارد و دارای ارزش حفاظتی است.
صدای پرنده کرکس
صدای این پرنده در هنگام تولید مثل سوت مانند اما به صورت غرغر شنیده می‌شود.
روش‌های شناسایی گونه کرکس
- شناسایی در حالت پرواز از راه دور: بهترین راه شناسایی، دو رنگ بودن زیر بال‌ها و توجه به سیلوئت پرنده است. بال‌ها بلند و پهن هستند دم کوتاه و شاه‌پرهای وسط از همه بلندترند که به سمت کناره‌ها کوتاه می‌شوند. سر سفید و کوچک است. در هنگال بال‌باز اوج‌گیری کمی بال‌ها را به سمت بالا (V خیلی باز) نگه میدارد. اما در حال بال‌بازرَوی دست‌ها به سمت پایین خم می‌شوند. بال‌ها در امتداد بدن و انگشتان به صورت باز به سمت بالا متمایل هستند (در دال سیاه سر بال‌ها کاملاً به سمت پایین متمایل است). انگشت‌ها بلند و فاصله‌دار از هم هستند. هنگام بال زدن به سختی و سنگین‌تر از دال سیاه پرواز می‌کنند. بال‌ها را در دامنه‌ی بیشتری حرکت میهند (بالا و پایین). مدت‌ها بدون بال زدن و با حالت بال‌بازرَوی در محیط‌های کوهستانی دنبال غذا می‌گردد.
- شناسایی در حالت پرواز از نزدیک: در فاصله‌ی نزدیک سریعاً قابل شناسایی هستند. پرنده‌ای بزرگ با سری بی‌رنگ و کوچک است. شاه‌پرهای بالی سیاه هستند و هیچ نوع را‌راه یا خط و خطوطی در آن دیده نمی‌شود. روی بال‌ها پرهای پوششی اولیه و میانی قهوه‌ای روشن و وسط پرهای پوششی بزرگ لکه‌هایی دارد که در کنار هم یک خط طولی روی بال تشکیل می‌دهند. رمپ قهوه‌ای و هم‌رنگ پشت بدن و بال است. در زیر بال‌ها پرهای پوششی قهوه‌ای رنگ است که نوار قهوه‌ای روشن در پرهای پوششی میانی و بزرگ دیده می‌شود. شاه‌پرهای پروازی تیره هستند. شکم تا پرهای پوششی زیر دم قهوه‌ای و دم سیاه است
- شناسایی در حالت نشسته: گونه‌ی مشابهی ندارد و به سادگی قابل شناسایی است. پرنده‌ای بزرگ، قهوه‌ای- خاکی با سری کرک‌دار و پاهایی خاکستری است. شاه‌پرهای بالی کاملاً روی دم را می‌پوشانند و دم معلوم نیست. در پایین گردن کرک‌های سفید بزرگی دیده می‌شود. منقار در بالغ‌ها زرد و در نابالغ‌ها خاکستری است. بینی خاکستری است.
بخش‌های بدون پر (لخت) گونه کرکس
پاها و بینی در تمام سنین خاکستری هستند. رنگ چشم در جوان‌ها قهوه‌ای تیره و با افزایش سن به سمت زرد- قهوه‌ای متمایل می‌شود. منقار نیز با افزایش سن تغییر می‌کند. در جوان‌ها تیره و در چند ساله‌ها طوسی روشن است.
فازهای رنگی متفاوت گونه کرکس
این گونه فازهای رنگی متفاوت ندارد.
گونه‌های مشابه کرکس
در بالغ‌ها به واسطه سر و گردن لخت و بدون پر، دم کوتاه، پهنای بال، سر با رنگ روشن و طرح بال‌ها در بین پرندگان شکاری ایران گونه‌ی مشابهی ندارد اما از فاصله دور ممکن است با دال سیاه یا دال پشت سفید اشتباه گرفته شود.
- دال سیاه: رنگ این گونه در پشت هنگام نشستن روی زمین و زیر و روی بال‌ها در هنگام پرواز تقریباً یکنواخت است و کنتراست واضحی ندارد. دم بلندتر و بیرون‌زدگی آن بیشتر است، دال سیاه جثه‌ای بزرگتر نسبت به دال معمولی دارد. گردن دال سیاه مانند دال معمولی تا پایین گردن لخت نیست.
- دال پشت سفید: جثه‌ی کوچک‌تری دارد و فقط در جنوب‌شرق ایران پراکنش دارد. رنگ بدن آبی- خاکستری است و مانند دال معمولی قهوه‌ای نیست. هنگام پرواز پرهای پوششی زیر بال سفید و شاه‌پرها سیاه دیده می‌شود. رمپ کاملاً سفید اما در دال معمولی قهوه‌ای رنگ است. در نابالغ‌ها پرهای پوششی بزرگ رنگ روشن دارد اما در دال معمولی قهوه‌ای اشت.
تشخیص جنسیت گونه کرکس
دو جنس نر و ماده در تمام فرم‌ها به هم شبیه هستند. تشخیص جنسیت در طبیعت از روی شکل ظاهری امکان‌پذیر نیست.
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
طبقه‌بندی گونه کرکس
Gyps fulvus
Morphological characteristics: 95-105 cm length and 240-280 cm wing-span. A large vulture, with broad long wings and well-fingered wingtips, small head, and short square tail. Smaller than Black Vulture A. monachus and with shorter wings and tail than Lammergeier Gypaetus barbatus. Sexes similar with no seasonal variation. Head and neck of adult covered with short white feathers and woolly white ruff round neck. Body and wing-coverts greybrown, contrasting with black flight-feathers and tail. Bill yellow, base of upper mandible black at nostrils. Juvenile similar to adult but with yellow- or rufousbrown general body colour streaked with buff below, grey bill, and light brown feathered neck-ruff.
Biological characteristics: Prefers highlands and mountainous regions, venturing to open valleys, steppes, and arid deserts in search of food. Fairly gregarious, seen in parties when feeding. Flight active, with powerful slow wing-beats, flies with extended wings placed above body-line and retracts head into ruff around neck. Scavenger, spends much time soaring in search for food. Breeding starts late January to mid-February. Breeding colonies located on exposed parts of cliffs, ledges, or caves. Monogamous. Nest a flat structure of branches and twigs. Usual clutch only 1 short semi-oval white egg, spotted red-brown, 92.4×69.7 mm in size. Chick, semi-altricial and nidicolous, feeds on regurgitated food deposited by parents on nest floor. Fledging period 110- 115 days.
Distribution and abundance: A scarce but widespread resident of mountains from Azarbaijan in the northwest east through Alborz and Zagros mountains to highlands of Khorasan, Kerman, and through Makran Mountains to Pakistan border.
Conservation status: Listed in protected species of Iran and is of conservation values.