گونه کرکس سیاه Eurasian Black Vulture
نام فارسی: دال سیاه، کرکس سیاه
نام علمی: Aegypius monachus
نام انگلیسی: Eurasian Black Vulture (Cinereous Vulture)
نام‌های محلی: ترکی: قارا قوزقون، کردی: ره‌شه دال، گیلانی: دال- گردن گلابی
زیرگونه‌های کرکس سیاه
دال سیاه زیرگونه‌ها متفاوتی ندارد.
ویژگی‌های ظاهری گونه کرکس سیاه
طول بدن 100 تا 110 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 250 تا 295 سانتیمتر است. دالی درشت‌جثه با منقار بزرگ و ضخیم، بال‌های بسیار بلند و پهن و دم به نسبت کوتاه و تا حدی مثلثی شکل است. نر و ماده همشکل (ماده اندکی بزرگتر) و فاقد تغییرات فصلی هستند. پرنده‌ی بالغ بدن یکدست قهوه‌ای تیره دارد، به جز شاهپرهای پرواز که اندکی خاکستری‌تر هستند. سر و گردن بدون پر با پوستی خاکستری رنگ با ته رنگ آبی و صورتی است و در اطراف گردنش شنل قهوه‌ای کمرنگ دارد. پرنده‌ی نابالغ بسیار شبیه بالغ‌ها است ولی سر، شنل اطرف گردن و بدن سیاه‌تر دیده می‌شود.
ویژگی‌های زیستی گونه کرکس سیاه
دامنه تپه‌ها و کوهستان‌ها و مناطق مجاور دشت‌های دور افتاده را به عنوان زیستگاه برمی‌گزیند و محدوده وسیعی از سرزمین‌های باز نیمه‌بیابانی، استپی تا علفزارهای مرتفع و حتی کوهستان‌های بدون پوشش را برای یافتن غذا جستجو می‌کند. رفتاری شبیه به دال (کرکس) دارد و اغلب به تنهایی و یا جفت دیده می‌شود. گاهی در آسمان یا کنار لاشه و هنگام استراحت شبانه، دسته کوچکی تشکیل می‌دهند.
- پرواز و شکار: در مقایسه با دال در ارتفاع کمتری پرواز می‌کند و اغلب بر فراز درختزارها با بال‌بازرَوی به جستجوی لاشه‌ها می‌پردازد ولی قلمرو وسیعی را پوشش نمی‌دهد. به طور عمده از لاشه‌های متوسط تا بزرگ‌جثه تغذیه می‌کند ولی گاهی جانوران مریض و تنها، کوچک‌جثه و یا آن‌هایی که به کندی حرکت می‌کنند را شکار می‌کند.
- تولید مثل: جوجه‌آوری از اواسط بهمن تا اوایل فروردین و اغلب به صورت منزوی در درختزارهای نواحی کوهستانی پایین‌تر از ارتفاع 2,000 متر آغاز می‌شود. تک همسر است و معمولاً هر سال آشیانه‌ی سال قبلش را بازسازی و استفاده می‌کند. آشیانه، توده‌ای حجیم از چوب‌های بزرگ با پوششی از شاخه‌های برگ‌دار و پوست درختان است که آن را روی درختان بزرگ و منفرد و یا در لبه پرتگاه‌ها بنا می‌کند. یک تخم بیضی کوتاه، به رنگ سفید یا مایل به نخودی، با لکه‌هایی به رنگ بلوطی قرمز، قهوه‌ای یا ارغوانی و به ابعاد 69.7 × 90 میلیمتر می‌گذارد تفریخ تخم‌ها 52 تا 55 روز به طول می‌انجامد. جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، تا حدی ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند و در ابتدا توسط غذای نیمه هضم شده و برگردانده شده در کف آشیانه تغذیه می‌شوند. در حدود 100 روزگی قادر به پرواز می‌شوند و آشیانه را ترک می‌کنند ولی همچنان تا حدود 40 روز بعد در حواشی آشیانه باقی می‌مانند.
زیستگاه گونه کرکس سیاه
این پرنده در مناطق گوناگون، بخصوص در کوهستان‌ها و دشت‌های دور افتاده، به سر برده و روی درخت‌ها، لبه پرتگاه‌ها و روی صخره‌های مرتفع آشیانه می‌سازد و بومی است. در ایران، به تعداد اندک، در اغلب نقاط دیده می‌شود. با اینکه دال (کرکس) سیاه در محیط‌های کوهستانی زیست می‌کند اما برای جست‌وجوی غذا به دشت‌ها هم می‌رود.
مکان‌های مهم زادآوری در ایران
دال سیاه در شمال‌شزق و بخش‌هایی از زاگرس زادآوری دارد.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
پراکندگی گونه کرکس سیاه
- پراکنش در جهان: دال سیاه در اروپا (در کشورهای اسپانیا و یونان)، ترکیه، شمال خاورمیانه و آسیای میانه تا شمال چین پراکنش دارد.
- پراکنش در ایران: به صورت کمیاب مقیق سراسر کشور است. در ارتفاعات شمال‌غرب ایران و زاگرس بومی است و زادآوری دارد اما در زمستان‌ها به جز در مناطق پست خزری و کویر‌های مرکزی ایران در همه جا پراکنش دارد.
به صورت کمیاب مقیم سراسر کشور است.
- پراکنش در تهران: دال سیاه به داخل شهر تهران وارد نمی‌شود اما در آسمان شهر و حاشیه‌ی آن (در جنوب و جنوب شرق تهران مانند تالاب عشق‌آباد و بند‌علی‌خان) به صورت مهاجر عبوری رکورد شده است.
مهاجرت سالیانه (کوچ) گوه کرکس سیاه
بیشترین جمعیت زادآور دال سیاه در جنوب اروپا، منطقه قفقاز، رشته کوه‌های البرز و زاگرس و در ادامه تا هیمالیا و شمال چین زادآوری می‌کند. بالغ‌ها معمولاً در زیستگاه زادآوری باقی می‌مانند اما جوان‌ها و نابالغ‌ها ممکن است کاملاً از زیستگاه دور شوند اما مهاجرت منظم طولانی در آن‌ها دیده نمی‌شود.
وضعیت حفاظتی گونه کرکس سیاه
جزء پرندگان نزدیک به تهدید (NT) است. در ایران نیز در فهرست پرندگان حمایت شده قرار دارد و دارای ارزش حفاظتی است.
صدای پرنده کرکس سیاه
این پرنده معمولا ساکت است.
روش‌های شناسایی گونه کرکس سیاه
- شناسایی در حالت پرواز از راه دور: از فاصله‌ی دور سیاه تیره به نظر می‌آیدو سر از عقاب‌ها کوچکتر، دم در انتها مثلثی شکل و از عقاب‌ها کوچکتر است (انتهای دم عقاب‌ها گرد است). بال‌ها پهن مسطتیل شکل هستند. انگشت‌ها (7 انگشت) بلند و کشیده هستند. در هنگام اوج گرفتن بال‌ها طاقی شکل است. در هنگام بال‌بازرَوی ساعد در امتداد بدن قرار دارد و دست‌ها به سمت پایین نگه داشته می‌شود. بال‌زدن‌ها آرام است (مانند عقاب دریایی دم سفید) و بر خلاف دال معمولی بال‌ها را خیلی بالا و پایین نمی‌برد. لبه‌های بال تقریباً موازی است.
- شناسایی در حالت پرواز از نزدیک: بال‌ها بلند و کشیده با عرض یکنواخت و دم تقریباً مثلثی شکل است. انتهای شاهپرهای ثانویه مضرس است. بالغ‌ها ممکن است قهوه‌ای کمی روشن باشند اما برخلاف دال معمولی کنتراست زیادی زیر بال‌ها دیده نمی‌شود. در پشت سر تا جلوی سینه یک دسته کرک‌پر مشخص دیده می‌شود. در بالغ‌ها سر کاملاً روشن و گردن سیاه است (در مسن‌ها گردن کمی روشن می‌شود) اما در نابالغ‌ها سر و گردن هر دو سیاه هستند. سر و منقار مشخصاً از دال معمولی بزرگتر و قوی‌تر است. در زیر بال‌پهای پوششی کوچک و میانی سیاه (خط روشنی بین این دو دیده می‌شود) و پرهای پوششی بزرگ روشن‌تر دیده می‌شود.
- شناسایی در حالت نشسته: اغلب راست می‌نشیند. بال‌ها کاملاً کناره‌های بدن را می‌پوشاند و تا شانه‌ها بلند استو در هنگام احساس خطر کرک‌پرهای اطراف گردن و پشت سر را سیخ می‌کند. در جوان‌ها منقار سیاه و بینی بیرنگ است. در بالغ‌ها منقار شاخی‌رنگ و بینی خاکستری است. در اطراف چشم بالغ‌ها یک ماسک تیره وجود دارد. در حالت نشسته دال سیاه بزرگتر از دال معمولی به نظر می‌رسد.
بخش‌های بدون پر (لخت) گونه کرکس سیاه
در جوان‌ها اطراف دهان و ابتدای منقار و حلقه‌یی چشمی صورتی یا بنفش و در بالغ‌ها آبی- طوسی است. پاها در جوان‌ها بنفش- صورتی و در بالغ‌ها کاملاً صورتی است. سر منقار در جوان‌ها سیاه و قاعده صورتی است که هر چه سن بالاتر می‌رود سیاهی سر منقار به قهوه‌ای- طوسی و قاعده به آبی- طوسی متمایل می‌شود. رنگ چشم در تمام سنین قهوه‌ای تیره است.
فازهای رنگی متفاوت گونه کرکس سیاه
این گونه فازهای رنگی متفاوت ندارد.
گونه‌های مشابه کرکس سیاه
ممکن است با برخی گونه‌های پرندگان شکاری تیره رنگ و بزرگ از جمله جنس Aquila و سایر لاشخورهای هم‌اندازه مانند دال معمولی اشتباه گرفته شوند.
- دال معمولی: دال معمولی بال‌های باریک‌تری دارد. کنتراست رو و زیر بال‌ها مشخص و سر و گردن لخت و به رنگ روشن است. دم کوتاه‌تر است و بیرون‌زدگی مانند دال سیاه را ندارد. در حالت نشسته دال معمولی سر کوچک‌تری دارد. دال معمولی در هنگام ارتفاع گرفتن در حین بال‌بازرَوی گاهی بال را مانند V نگه می‌دارد.
- عقاب‌های جنس Aquila (به ویژه عقاب خالدار بزرگ و عقاب استپی): البته شباهت با این گونه‌ها بیشتر در سیلوئت آن‌هاست. این عقاب‌ها بال‌های کوتاه‌تری دارند و حاشیه‌ی مضرس لبهی دم را ندارند. رنگ پشت آن‌ها یکنواخت است اما در زیر بال طرح دارند، همچنین بالشتک روی منقار زرد و دور منقار بدون پر نیست.
- کرکس مصری نابالغ: بال‌ها باریکتر و کوچک‌تری با 6 انگشت مشخص دارد و نسبت به بال‌ها بلندتر از دال سیاه است. سر کوچک و منقار باریکتر از دال سیاه است. زیر بال رنگ روشن دیده می‌شود و دم بیرون‌زدگی بسش‌تری دارد.
- هما نابالغ: دم هما به طور مشخص بلندتر است و بال‌ها باریکتر و پشت بدن خاکستری‌تر از سر است. همچنین، داشتن سبیل علامت خوبی برای این دو گونه است. تعداد انگشت‌ها 5 عدد است.
تشخیص جنسیت گونه کرکس سیاه
دو جنس نر و ماده در تمام فرم‌ها به هم شبیه هستند. تشخیص جنسیت این پرنده در طبیعت از روی شکل ظاهری ممکن نیست.
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
طبقه‌بندی گونه کرکس سیاه
Aegypius monachus
Morphological characteristics: 100-110 cm length and 250-295 cm wing-span. A large vulture with massive bill, extremely long and broad wings, and relatively short triangular tail. Sexes similar (female slightly larger) with no seasonal variation. Adult bird with wholly black-brown plumage, except for slightly silvery flight-feathers. Cap covered with short woolly feathers, lore, patch around eye, and throat black, skin on side of head and nape bare, blue-white; bill light horn-coloured with black tip; side and rear of neck with dense ruff of soft black-brown feathers. Juvenile similar to adult, but short feathering on cap black, bill-base pink, and feathering of neck and body purer black.
Biological characteristics: Breeds in trees in flat or hilly country, preferring open woodland but venturing into adjacent mountains and to semi-desert and steppe. Behaviour similar to Eurasian Griffon Vulture Gyps fulvus, but usually solitary or in pairs. Occasionally forms small flock in flight, during nocturnal rest, or at a carcass. Feeds mainly on large or middle-sized carcasses, also preys on small sick solitary or slow-moving animals. Flight with enormous long and broad wings. Compared to Griffon Vulture, flies at lower altitudes and more often occurs in woodland, mostly does not breed in colonies and occupies a relatively small territory. Breeding starts mid-February to early March, often in woodlands below 2000 m. Monogamous. Usually re-uses nest of previous year. Nest a massive pile of branches, leaves, and bark, built either on huge tree or cliff ledge. Usual clutch only 1 short-oval white egg with chestnut to red or brown to purple patterns, 90×69.7 mm in size. Egg hatches after 52-55 days. Chick downy and semi-altricial. Fed on regurgitated materials either on nest floor or directly into bill. Fledging period about 100 days, but remains in nest vicinity for another 40 days.
Distribution and abundance: A widely distributed but rather scarce resident of Iran.
Conservation status: Globally has been listed as Near Threatened (NT) in IUCN red list. Also concerned as protected species in Iran and is of conservation values.