گونه کرکس مصری Egyptian Vulture
نام فارسی: کرکس مصری (کرکس کوچک)
نام علمی: Neophron percnopterus
نام انگلیسی: Egyptian Vulture
نام‌های محلی: ترکی: کیچیک قوزقون، کردی: سیسارک‌ی میسری
زیرگونه‌های کرکس مصری
کرکس مصری 2 زیرگونه دارد. زیرگونه perconopterus از اروپا، آفریقا تا خاورمیانه و آسیا و زیرگونه ginginianus که جثه کوچکتری دارد و منقارش زرد مشخصی است در آسیای جنوب شرقی پراکنش دارد.
ویژگی‌های ظاهری گونه کرکس مصری
طول بدن 60 تا 70 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 150 تا 180 سانتیمتر است. دالی کوچک‌جثه با دم لوزی شکل و سفید، سر کوچک، منقار بلند و باریک و بال‌های بلند و گسترده است. نر و ماده همشکل و فاقد تغییرات فصلی هستند. پرنده‌ی بالغ، یکدست سفید همراه با سایه‌ای از رنگ زرد یا قهوه‌ای مایل به خاکستری در سر، گردن، سینه، روتنه و پرهای شانه دیده می‌شود. شاهپرهای اولیه و ثانویه در سطح روی بال‌ها سیاه و سفید و در سطح زیر سیاه هستند که در تضاد با سفیدی زیرتنه به خوبی نمایان است. پوست عریان صورت زرد و منقاری به همین رنگ با نوک سیاه دارد. رنگ پرنده‌ی نابالغ قهوه‌ای مایل به سیاه است، روتنه قهوه‌ای روشن و پوست عریان صورت و منقار خاکستری است.
ویژگی‌های زیستی گونه کرکس مصری
در مناطق باز نظیر استپ‌ها، دشت‌ها، سواحل شنی و نیز رودخانه‌ها، تالاب‌هایی با پوشش گیاهی کم ارتفاع، خلیج‌ها، دره‌ها و کوه‌ها به سر می‌برد.به خوبی با حاشیه بیابان‌ها و کوهستان‌های احاطه شده توسط مناطق بیابانی سازگار شده است.
- پرواز: اغلب به تنهایی یا جفت در حال پرواز و جستجوی غذا و در زمان فراوانی غذایی در دسته‌های کوچک دیده می‌شود. پروازی پرتحرک با بال‌زدن‌های قوی و نیز بال‌بازرَوی‌های متعدد دارد.
- شکار و تغذیه: پرنده‌ای لاشه‌خوار است اما از طعمه‌های زنده نظیر پستانداران کوچک، پرندگان، خزندگان به ویژه لاک‌پشت‌ها و حشرات تغذیه می‌کند. برای تغذیه از تخم پرندگان با سنگ بر آن‌ها می‌کوبد.
- تولید مثل: جوجه‌آوری از اواسط تا اواخر فروردین، به صورت منزوی و با تشکیل قلمرو و به ندرت با تشکیل کلنی‌های کوچک آغاز می‌شود. تک همسر است و معمولاً هر سال آشیانه‌ی سال قبلش را بازسازی و استفاده می‌کند. آشیانه، توده‌ای از ساقه‌ها و شاخه‌ها است که آن را در شکاف صخره‌ها، بیرون‌زدگی‌های سنگی و به ندرت روی ساختمان‌ها و یا درختان بنا می‌کند و درونش را با الیاف نرم گیاهی، پشم، پوست و یا تکه‌های پارچه می‌پوشاند. معمولاً دو، گاهی یک تا سه تخم نیمه بیضیِ کوتاه، سفید، نخودی یا مایل به قرمز، با خال‌ها و لکه‌هایی قهوه‌ای مایل به قرمز یا قرمز مایل به ارغوانی و به ابعاد 50.4 × 66.2 میلیمتر می‌گذارد. تفریخ تخم‌ها 39 تا 42 روز به طول می‌انجامد. جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، تا حدی ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند. پرورش جوجه‌ها 70 تا 90 روز به طول می‌انجامد.
زیستگاه گونه کرکس مصری
این پرنده در اغلب مناطق دشتی- استپی، کوهستان و کناره‌های جنگل به سر برده و در صخره‌های مرتفع آشیانه می‌سازد. در ایران، تابستان‌ها، نسبتاً فراوان و در زمستان‌ها، به تعداد اندک، در جنوب شرقی دیده می‌شوند. زیستگاه این گونه بسیار متغییر است و ممکن است از ارتفاع نزدیک به سطح دریاها تا محیط‌های کوهستانی دیده شود. در جنوب ایران غالباً در اطراف مراکز دفن زباله و در شمال ایران اغلب درحواشی جنگل‌ها دیده می‌شود.
مکان‌های مهم زادآوری گونه کرکس مصری در ایران
کرکس مصری در نیمه شمالی و غرب ایران تا سواحل جنوبی کشور زادآوری دارد.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
پراکندگی گونه کرکس مصری
- پراکنش در جهان: کرکس مصری از اروپا تا آسیا و آفریقا و شبه جزیره عربستان پراکنش دارد.
- پراکنش در ایران: به صورت تابستان‌گذران، مهاجر عبوری و جوجه‌آور در تمامی مناطق کوهستانی ایران دیده می‌شود و در سواحل جنوبی کشور از بندر چارک تا مرز پاکستان زمستان‌گذرانی می‌کند. در سراسر ایران به جز در مناطق کویری مرکز کشور پراکنش دارد.
- پراکنش در تهران: مشاهده این گونه تا کنون در شهر تهران گزارش نشده است اما در جنوب غرب تهران در دشت‌های اطراف ساوه 3 بار، منطقه ورجین و در کشت‌زارهای جنوب تهران 1 بار رکورد شده است.
مهاجرت سالیانه (کوچ) گونه کرکس مصری
بیشترین جمعیت زادآور کرکس مصری در جنوب اروپا، شمال آفریقا، خاورمیانه، منطقه قفقاز، ایران و در امتداد آن تا هیمالیا پراکنش دارد. بخشی از جمعیت آن‌ها زمستان‌ها به سمت جنوب (افریقا، شبه جزیره عربستان، سواحل و جزایر خلیج فارس) مهاجرت می‌کنند. بالغ‌ها زودتر مهاجرت را شروع می‌کنند.
وضعیت حفاظتی گونه کرکس مصری
از پرندگان در معرض خطر انقراض (EN) است. در ایران نیز در فهرست پرندگان حمایت شده قرار دارد و دارای ارزش حفاظتی است. از مهمترین عوامل تهدید کننده برای این پرنده در مقیاس بین‌المللی را می‌توان کاهش جمعیت سم‌داران، تخریب و از دست دادن زیستگاه، آلودگی با آلاینده‌های شیمیایی به ویژه سرب، برخورد با خطوط انتقال برق، کاهش دسترسی‌پذیری به لاشه‌ها به دلیل کاهش رهاسازی لاشه‌ی دام‌ها در طبیعت، بیماری و مرگ‌ومیر ناشی از تغذیه از لاشه‌های حاوی آنتی‌بیوتیک و سایر داروها (نظیر ترکیبات دیکلوفناک)، ابتلا به بیماری‌هایی نظیر آبله مرغان، استفاده از اعضای بدن در طب سنتی و کاهش موفقیت جوجه‌آوری به علت رقابت با برای مکان آشیانه نام برد.
صدای پرنده کرکس مصری
صدای این پرنده اتفاقی و شبیه غرغر سوت مانند شنیده می‌شود.
روش‌های شناسایی گونه کرکس مصری
- شناسایی در حالت پرواز از راه دور: هنگام پرواز بال‌ها را تقریباً هم شطح بدن نگه می‌دارد و نوک شاه‌پرها (انگشت‌ها) کمی به سمت بالا متمایل می‌شود (کمی شبیه سارگپه جنگلی و عقاب پرپا). معمولاً از روی سیلوئت به همراه رنگ بدن شناسایی راحت‌تر می‌شود. کرکس مصری حداکثر 6 انگشت در بال‌ها دارد. در بالغ‌ها بدن سیاه و سفید، بال‌ها مسطتیل شکل، سر کوچک و دم لوزی شکل است. جوان‌ها و نابالغ‌ها از دور کمی شبیه عقاب‌ها (Aquila spp.) هستند اما بال‌ها باریکتر و در انتهای دم بیرون‌زدگی وجود دارد (در عقاب‌ها انتهای دم گرد است).
- شناسایی در حالت پرواز از نزدیک: شناسایی بالغ‌ها ساده است. زیر بدن، پرهای پوششی و دم سفید هستند اما شاهپرهای بالی کاملاً سیاه‌اند. روی بدن، پشت تا انتهای دم، پرهای پوششی کوچک و میانی سفید اما پرهای پوششی بزرگ و پرهای پوششی شاهپرهای اولیه سیاه هستند. در وسط هر یک از شاهپرهای بالی که سیاه رنگ هستند، لکهی سفیدی دیده می‌شود. روی بال‌ها در جلوی مچ دست یک لکهی سفید دیده می‌شود. صورت لخت و رنگ آن زرد- نارنجی است. دور گردن یک طوق قهوه‌ای روشن دارد.
- شناسایی در حالت نشسته: در شرایط داشتن دید مناسب با سایر گونه‌ها اشتباه گرفته نمی‌شود. در بالغ‌ها صورت بی‌پر و لخت (به رنگ زرد- نارنجی) و منقار باریک (نسبت به جثه) است. زیر بدن سفید است. روی بال‌ها در شاهپرهای ثانویه لکه قهوه‌ای وجود دارد. شاهپرهای اولیه سیاه است و تا انتهای دم امتداد دارند. پاها صورتی است. جوان‌ها تا یک سالگی قهوه‌ای رنگ هستند. زیر تنه قهوه‌ای یکدست است و خط و خال ندارد. روی بال‌ها (پرهای پوششی میانی) و پشت پرنده کرم رنگ است. صورت لخت و آبی رنگ و پاها خاکستری است.
جوان‌ها قهوه‌ای تیره‌اند. پرهای پوششی روی دم روشن و دم لوزی شکل است. در انتهای بال نوار تیره‌ای دیده می‌شود. زیر بدن در سینه و شکم یکدست قهوه‌ای دیده می‌شود. انتهای دم و پرهای پوششی زیر دم قهوه‌ای روشن است. پوست صورت آبی است. جوان‌ها سال دوم شبیه 1 سالهها هستند اما در پرهای پوششی زیر بال، شکم و سینه تعدادی پرهای سفید در زمینه‌ی رنگ قهوه‌ای دارند. طوق دور گردن تیره‌تر از شکم است.
در شرایط داشتن دید مناسب با سایر گونه‌ها اشتباه گرفته نمی‌شود. در بالغ‌ها صورت بی‌پر و لخت (زرد- نارنجی) و منقار باریک (نسبت به جثه) استو زیر بدن سفید است. روی بال‌ها شاهپرهای اولیه سیاه است و تا انتهای دم امتداد دارند. پاها صورتی است. جوان‌ها تا 1 سالگی قهوه‌ای رنگ هستند. زیر تنه قهوه‌ای یکدست است و خط و خال ندارد. روی بال‌ها (پرهای پوششی میانی) و پشت پرنده کرم رنگ استو صورت لخت و آبی رنگ و پاها خاکستری است.
بخش‌های بدون پر (لخت) گونه کرکس مصری
در بالغ‌ها صورت نارنجی تا نارنجی- زرد، پاها صورتی و منقار سیاه است. در جوان‌ها صورت آبی یا کاملاً بیرنگ و پاها و منقار مانند بالغ‌هاست. رنگ صورت از جوجگی تا بلوغ تغییر می‌کند. در جوان‌ها تا 2 سالگی منقار طوسی کمرنگ با نوک سیاه و اطراف صورتی است. در 3 سالگی زرد با نوک سیاه و در بالای 4 سالگی زرد روشن با نوک سیاه است.
فازهای رنگی متفاوت گونه کرکس مصری
این گونه فازهای رنگی متفاوتی ندارد.
گونه‌های مشابه کرکس مصری
گونه‌ی بالغ گاهی با سایر پرندگان شکاری سیاه و سفید اشتباه گرفته می‌شود.
- فرم روشن عقاب پرپا: به لحاظ رنگ کمی شبیه هستند اما از نظر سایر مشخصات بسیار متفاوتند. عقاب پرپا بال‌های گرد و کوتاه (شبیه سارگپه‌ها)، دمی بلند با انتهایی صاف دارد و طرح زیر بدن کاملاً متفاوت است.
- عقاب دوبرادر: بال‌ها پهن و در انتها کاملاً گرد است. دمی با انتهای گرد و بلندتر از کرکس مصری دارد. روی بدن کاملاً تیره است و لکه‌ای روشن در کمر یا جبه دارد.
- عقاب خالدار کوچک: رگه‌رگه‌های مشخصی در بال‌ها دارد. بال‌ها پهن‌تر است. انتهای دم گرد است. در هنگام پرواز بال‌ها به سمت پایین متمایل است. انگشت‌ها کوتاه‌تر از کرکس مصری است.
- عقاب ماهیگیر، عقاب مارخور، فرم روشن سارگپه استپی و سارگپه جنگلی: تمام این گونه‌ها به واسطه طرح شاهپرهای بالی و دمی قابل تمایز با کرکس مصری هستند. در فرم نابالغ ممکن است با گونه‌های تیره و بزرگ اشتباه گرفته شود. به ویژه با عقاب خالدار کوچک که ممکن است در هنگام مهاجرت در یک محل دیده شوند.
تشخیص جنسیت گونه کرکس مصری
دو جنس نر و ماده در تمام فرم‌ها به هم شبیه هستند. تشخیص جنسیت در طبیعت از روی شکل ظاهری امکان‌پذیر نیست.
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
طبقه‌بندی گونه کرکس مصری
Neophron percnopterus
Morphological characteristics
60-70 cm length and 150-180 cm wing-span. A small vulture with slender bill, bare face, and feathered nape and neck; wing long but fairly narrow and tail wedge-shaped. Sexes similar with no seasonal variation. Adult has yellow black-tipped bill and face and white plumage, tinged yellow-brown all over, apart from contrastingly black flight-feather. Juvenile black-brown all over, with upperparts light brown and bill and bare face grey with pink tinge.
Biological characteristics
Occur in any kind of open landscape, especially steppes, plains, sand-banks along rivers, wetlands with low vegetation, valleys, uplands, and mountains. Adapts well to desert fringes and mountain massifs surrounded by desert. Flies solitarily or in pairs, forming small flocks when food abundant. Shows fast and strong wing-beats in flight, more active when soaring than larger vultures, but a scavenger bird like them, though also feeds on small mammals, birds, reptiles (particularly small turtles), and insects. Cracks bird eggs with stone. Monogamous. Breeding starts early March. Nest a pile of small sticks, down, and wool, usually built in mountainous regions on cliff, crags, or in fissures, rarely on trees or buildings. Usual clutch 2, often 1-3, white to reddish buff short oval eggs, 66.2 × 50.4 mm in size. Eggs hatch after 39-42 days. Chicks, semi-altricial and nidicolous, fed bill-to-bill, independent at 70-90 days.
Distribution and abundance
A fairly common and widespread summer visitor and passage migrant, breeding in mountainous regions throughout Iran. Fairly common in winter along the south coast from Bandar-e Charak east to the Pakistan border.
Conservation status
Globally has been listed as Endangered (EN) in IUCN red list. Also concerned as protected species in Iran and is of conservation values. This species faces a number of global threats including declines in wild ungulate populations, disturbance and habitat loss, lead poisoning and direct poisoning, electrocution, reduced food availability notably through decreased release of cattle carcass in nature, mortality and diseases like Avian pox caused by antibiotic residues (like Diclofenac components) in carcasses of intensively-farmed livestock, taking organs for use in traditional medicine, and finally significantly reduced breeding success due to competition on nest site with Eurasian Griffon Vulture Gyps fulvus.