گونه عقاب دشتی Tawny Eagle
نام فارسی: عقاب دشتی، عقاب خاکی
نام علمی: Aquila rapax
نام انگلیسی: Tawny Eagle
نام‌های محلی: ترکی: قارا قارتال، کردی: هه‌لوی گه‌ندومی
زیرگونه‌ها عقاب دشتی
گونه عقاب خاکی 2 زیرگونه دارد. زیرگونه‌ی vindhiana در جنوب شرق آسیا و شرق خاورمیانه و زیرگونه‌ی belisarius در جنوب غرب شبه جزیره‌ی عربستان و آفریقا پراکندگی دارد.
ویژگی‌های ظاهری گونه عقاب دشتی
طول بدن این پرنده 65 تا 77 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 174 تا 260 سانتیمتر است. عقابی به نسبت متوسط‌جثه و شبیه به عقاب صحرایی است. نر و ماده همشکل (ماده اندکی بزرگتر) و فاقد تغییرات فصلی هستند. پرنده بالغ با روتنه قهوه‌ای روشن در سر و شانه‌ها و قهوه‌ای تیره در نوک شاهپرها و پرهای دم قابل تشخیص است. پوشپرهای رو و زیر بال‌ها نیز قهوه‌ای روشن و در تضاد آشکار با شاهپرهای پرواز و پرهای دم هستند. همچنین لکه سفیدی روی پوشپرهای دمگاه دیده می‌شود. نسبت به عقاب صحرایی اندکی کوچکتر، خپل‌تر، با رنگ‌آمیزی متغیرتر و اغلب رنگ پریده‌تر، سرش اندکی بزرگتر، حلقه دور چشم‌ها روشن‌تر و فاقد نوار تیره در حاشیه بال‌ها است. پرنده نابالغ روتنه و سر روشن‌تر از پرنده بالغ دارد و نوار سفیدی در زیر و روی بال‌ها و لکه مشخصی به همین رنگ روی پوشپرهای دمگاه دیده می‌شود.
ویژگی‌های زیستی گونه عقاب دشتی
استپ‌ها و دشت‌های خشک و نیمه‌بیابانی شنی و سنگی با پوشش گیاهی بوته‌ای ولی بی‌درخت را به عنوان زیستگاه برمی‌گزیند. پرنده‌ای به نسبت منزوی است و به طور معمول به صورت جفت به شکار یا تغذیه می‌پردازد. گاهی نیز در کنار زباله‌های اطراف روستاها دیده می‌شود. پروازی سنگین مانند عقاب شاهی دارد.
- تغذیه: شکارچی فعالی است و معمولاً هنگام بال‌بازرَوی یا از محل نشستن با یک فرود سریع به سوی طعمه خود هجوم می‌برد. همچنین با راه رفتن بر سطح زمین به جستجو و شکار طعمه‌های کوچک می‌پردازد. از انواع مهره‌داران کوچک و متوسط‌جثه همچنین حشرات و لاشه‌ها تغذیه می‌کند. گاهی نیز طعمه عقاب صحرایی را می‌رباید.
- تولید مثل: جوجه‌آوری از اواخر اسفند در نواحی صخره‌ای و کوهستانی و یا مناطق باز دارای پوشش درختی اندک آغاز می‌شود. تک همسر است و آشیانه‌اش توده‌ای بزرگ از شاخه‌ها، ترکه‌ها و گاهی استخوان جانوران است که آن را روی درختان، گاهی روی بوته‌های کوتاه بنا می‌کند و درونش را با علوفه نرم، ساقه‌های خشک گندمیان و مو و پشم می‌پوشاند. جفت‌ها اغلب در قلمرو خود چندین آشیانه دارند و در سال‌های مختلف به طور متناوب از آن‌ها استفاده می‌کنند. معمولاً 2 و گاهی 1 تا 3 تخم بیضی کوتاه، به رنگ سفید، بدون طرح و یا همراه با لکه‌های قهوه‌ای کمرنگ با نقطه‌ها و لکه‌های قهوه‌ای مایل به قرمز و به ابعاد 54 × 69 میلیمتر می‌گذارد. تفریخ تخم‌ها 45 روز به طول می‌انجامد. جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، تا حدی ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند، در حدود 76 تا 85 روزگی آشیانه را ترک می‌کنند ولی همچنان تا حدود 42 روز پس از آن توسط والدین مراقبت و تغذیه می‌شوند.
زیستگاه گونه عقاب دشتی
این پرنده در استپ‌ها و دشت‌های خشک با درختان پراکنده و ساوانا به سر برده و روی بلندی‌ها و درختان قدیمی آشیانه می‌سازد. در ایران زمستان‌ها نسبتاً فراوان و به صورت مهاجر عبوری در جنوب شرقی دیده شده است. عقاب خاکی در مناطق کوهستانی و تپه ماهوری خیلی خشک یا در دشت‌های خشک با درختان پراکنده زیست می‌کند. اغلب می‌توان آن‌ها را به تعداد زیاد در اطراف مراکز دفن زباله مشاهده نمود.
مکان‌های مهم زادآوری گونه عقاب دشتی در ایران
با توجه به بومی بودن آن، احتمالاً در جنوب شرق ایران زادآوری داشته باشد.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
پراکندگی گونه عقاب دشتی
- پراکنش در جهان: عقاب خاکی از آسیای جنوب شرقی از میانمار، هندوستان تا پاکستان، جنوب ایران، شبه جزیره‌ی عربستان و شمال و شرق آفریقا پراکنش دارد.
- پراکنش در ایران: فقط در جنوب و جنوب شرق ایران پراکنش دارد. به صورت کمیاب مقیم نواحی جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان است. رکوردها مربوط به نیم فصل اول سال در حوالی زاهدان و ایرانشهر است. در زمان خارج از فصب زادآوری، تا مناطق شمالی استان سیستان و بلوچستان نیز پراکنش دارد.
- پراکنش در تهران: عقاب خاکی در شهر تهران پراکنش ندارد.
مهاجرت سالیانه (کوچ) گونه عقاب دشتی
بیشترین جمعیت زادآور عقاب خاکی در هندوستان، پاکستان و احتمالاً جنوب شرق ایران است و مهاجرت طولانی ندارد.
وضعیت حفاظتی گونه عقاب دشتی
در فهرست پرندگان حمایت شده ایران قرار دارد و دارای ارزش حفاظتی است.
صدای پرنده گونه عقاب دشتی
این پرنده هنگام نمایش‌های جنسی، صدایی شبیه پارس کردن، به صورت «کووک- کووک» دارد.
روش‌های شناسایی گونه عقاب دشتی
- شناسایی در حالت پرواز از راه دور: بال‌هایی کشیده و پهن با 7 انگشت مشخص در بال‌ها دارند. بیشتر اوقات به سراغ طعمه‌ی شکار شده سایر شکارچیان حتی پستاندارن می‌رود. از فاصله‌ی دور نسبت به عقاب استپی روشن‌تر دیده می‌شود. سر و منقار در سیلوئت بزرگتر است. رنگ رامپ کرم روشن و بزرگتر از عقاب استپی است. در این حالت کمی شبیه عقاب شاهی است. زیر بال‌ها در نابالغ‌ها و جوان‌ها کاملاً دو رنگ دیده می‌شود که توسط خط نازک که در پهلوها به بدن نمی‌رسند (رنگ پرهای پوششی بزرگ که در جوان‌ها روشن و در نابالغ‌ها تیره است) از هم جدا می‌شوند. سینه، شکم تا زیر دم و پرهای پوششی کوچک و میانی نخودی تا قهوه‌ای روشن وشاه‌پرها تیره هستن. P1 تا P3 کمی روشن‌تر از بقیه شاهپرها هستند. هنگام اوج‌گیری دست‌ها کمی از بدن جلوتر قرار می‌گیرد.
- شناسایی در حالت پرواز از نزدیک: بالغ‌ها بسیار شبیه عقاب استپی است اما بدن روشن‌تر است و در انتهای بال‌ها و دم بند تیره دیده نمی‌شود. سر و منقاربزرگ و قوی‌تر به نظر می‌رسد. شاهپرهای پروازی راه‌راه‌های کمرنگ دارند که در برخی موارد ممکن است فاقد راه‌راه باشند. لبه بال‌ها مانند عقاب استپی مضرس نیست. لکه مچ دست یا وجود ندارد یا خیلی کمرنگ است. در روی بدن پرهای پوششی روی دم زرد است (در عقاب استپی سفید است). لکه سفید پایه‌ی شاهپرهای اولیه بسیار کمرنگ است. در نابالغ‌ها خط رنگی در پرهای پوششی بزرک نازک است و به بدن متصل نمی‌شود. لبه بال‌ها S شکل است. در شاهپرهای پروازی راه‌راه وجود نداشته یا بسیار محو است. شاهپرهای P1 تا P3 روشن‌تر از بقیه و در تضاد مشخصی با انگشتان سیاه است. از نمای بالا نیز رامپ و پرهای پوششی روی دم روشن است (در عقاب استپی فقط پرهای پوششی روی دم روشن است). رنگ پرهای پوششی و سر و گردن زرد- کرم است که ممکن است با عقاب شاهی اشتباه گرفته شود. پشت سر لکه زرد وجود ندارد.
- شناسایی در حالت نشسته: روی زمین کمی زاویه‌دارتر از عقاب استپی می‌ایستد. سر بزرگ و منقار ضخیم به نظر می‌رسد. رنگ چشم‌ها روشن است. رنگ بدن طوری است که به نظر می‌آید بال و پرها کثیف شده‌اند. رنگ پرهای روی بال خاکی رنگ است که داخل هر پر یک لکه سیاه وجود دارد. پاها تا سرپنجه پوشیده از پر و کرک است. نابالغ‌ها بسیار شبیه عقاب استپی ولی روشن‌تر هستند و تنها راه شناسایی مطمئن، بزرگی سر و منقار است.
بخش‌های بدون پر (لخت) گونه عقاب دشتی
نسبت به عقاب استپی، دهان بزرگ‌تری دارد که به تبع آن پایه‌ی منقار بزرگتر و پهن‌تر است. پاها، بینی و محل اتصال لبه‌ی منقار به دهان در تمام سنین زرد است. رنگ چشم در جوان‌ها قهوه‌ای تیره و در بالغ‌ها و مسن‌ها زرد روشن است (برخلاف عقاب استپی که قهوه‌ای است). منقار در جوان‌ها سیاه و به مرور زمان کمرنگ‌تر و در پایه خاکستری می‌شود. حفره‌ی بینی در عقاب خاکی مانند عقاب استپی تخم‌مرغی شکل ولی در عقاب‌های خالدار کوچک و بزرگ، گرد است.
فازهای رنگی متفاوت گونه عقاب دشتی
این گونه در ایران فازهای رنگی متفاوتی ندارد.
گونه‌های مشابه عقاب دشتی
عقاب استپی نزدیک‌ترین گونه به عقاب خاکی (دشتی) است. در گذشته این دو گونه، یک گونه معرفی می‌شدند. نابالغ‌ها ممکن است به عقاب استپی و عقاب شاهی نابالغ شبیه باشند.
- عقاب استپی نابالغ: به طور کلی عقاب استپی پررنگ‌تر و قهوه‌ای‌تر از عقاب خاکی است (عقاب خاکی کرم یا نخودی رنگ است) عقاب استپی در زیر بال یک خط طولی (شاهپرهای پوششی اولیه) از بدن تا انتهای بال در قسمت مچ دارد که در عقاب خاکی این خط باریک است و به بدن پرنده نمی‌رسد. شاهپرهای بالی و دمی راه‌راه‌های مشخص دارد. رامپ قهوه‌ای است.
- عقاب شاهی نابالغ: از روی سر و صورت تا شکم و پشت بدن راه‌راه‌های مشخص دارد. نوک انگشتان با زیر بال تضاد زیادی ندارد. زیر بال‌ها در قسمت پرهای پوششی راه‌راه وجود دارد. زیستگاه این دو گونه هم بسیار متفاوت است. عقاب شاهی در مناطق مرطوب‌تر و حتی در زمستان‌ها نزدیک محیط‌های آبی اما عقاب خاکی در مناطق خیلی خشک و بیابانی دیده می‌شود.
- عقاب استپی: به طور مشخص تیره‌تر از عقاب خاکی است. راه‌راه‌های داخل شاهپرهای بالی واضح است. هنگام پرواز در انتهای داخلی بال خط تیره دیده می‌شود. انتهای دم نیز خط تیره نازک دارد. سر و کله کمی کوچکتر از عقاب خاکی است. در پشت سر یک لکه زرد دارد و چشم‌ها تیره است. شکم در عقاب استپی تیره است. گلو یکدست و یکرنگ است اما در عقاب خاکی یک طوق در گلو وجود دارد. لبه بال در شاهپرهای ثانویه مضرس دیده می‌شود.
تشخیص جنسیت گونه عقاب دشتی
دو جنس نر و ماده به هم شبیه هستند. ماده‌ها جثه‌ی درشت‌تری دارند. اگر دو جنس در کنار هم نباشند تشخیص امکان‌پذیر نیست.
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
طبقه‌بندی گونه عقاب خاکی
Aquila rapax
Morphological characteristics: 65-77 cm length and 174-260 cm wing-span. A large eagle, quite similar in build and behaviour to Steppe Eagle A. nipalensis. Sexes similar (female slightly larger) with no seasonal variation. Adult largely greyish- or rufous-brown, with slightly paler head, paler streaks on underparts, and darker centres to upper wing-coverts; tail and flight-feathers with dark grey-brown to blackish tips, contrasting with light brown upper and under wing-coverts; a white patch visible on rump coverts. Rather smaller, bulkier, often paler, and with more variable colouration than Steppe Eagle; also, has rather larger head, lighter eye-ring, and no dark stripe at trailing edge of wing. Juvenile with lighter head and upperparts than adult, white stripe on both sides of wings, and a similarly-coloured distinct patch on rump.
Biological characteristics: Prefers steppe, arid sandy and rocky plains, and semi-deserts, covered with sparse shrub but mostly treeless. A rather solitary bird but may hunt in pairs. Sometimes scavenges around villages. Flight heavy, recalling Imperial Eagle A. heliaca. Usually seizes prey after swooping from perch or when soaring, but small prey taken while walking on ground. Food consists of small and medium-sized invertebrates, insects, and carrion; also, may steal prey of Steppe Eagle. Breeding starts mid-March. Monogamous. Nest a massive structure of branches, twigs, and sometimes animal bones, lined with soft grass and mammalian wool, built on ground, on low bush, or in stunted tree. Uses one nest for several years or uses several nests alternatively. Usual clutch 2, sometimes 1-3, short oval white eggs, either patterned light brown or non-patterned, 69 × 54 mm in size. Eggs hatch after 45 days. Chicks semi-altricial and nidicolous. Food carried to nest by male parent and chicks fed bill-to-bill by female parent. Fledging period 76-85 days, but under parents’ care and nourishment for another 42 days.
Distribution and abundance: A scarce resident of south-eastern Sistan-Baluchestan.
Conservation status: Listed in protected species of Iran and is of conservation values.