گونه عقاب شاهی Eastern Imperial Eagle
نام فارسی: عقاب شاهی (شاه باز)
نام علمی: Aquila heliaca
نام انگلیسی: Eastern Imperial Eagle
نام‌های محلی: ترکی: شاه قارتالی، کردی: هه‌لو
زیرگونه‌های عقاب شاهی
برخی از کتاب‌های قدیمی عقاب شاهی اسپانیایی Aquila adalberti را زیرگونهی عقاب شاهی Aquila heliaca می‌نامند و آن را Aquila heliaca adalberti می‌دانند. اما در منابع جدید آن‌ها را 2 گونه‌ی کاملاً جدا معرفی می‌کنند.
ویژگی‌های ظاهری گونه عقاب شاهی
طول بدن گونه عقاب شاهی 72 تا 83 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 190 تا 210 سانتیمتر است. عقابی درشت‌جثه که شباهت زیادی به عقاب طلایی دارد. نر و ماده همشکل (ماده اندکی بزرگتر) و فاقد تغییرات فصلی هستند. پرنده بالغ با روتنه قهوه‌ای مایل به سیاه، سر و پس‌گردن زرد روشن تا مایل به سفید و لکه‌های سفید در شانه‌ها قابل تشخیص است. زیرتنه و پوشپرهای میانی بال‌ها تیره و شاهپرهای پرواز روشن‌تر دیده می‌شود. دم خاکستری و نوارهای عرضی فشرده و یک نوار پهن سیاه در انتها دارد. پرنده نابالغ قهوه‌ای روشن مایل به زرد است، دم تیره با یک نوار نازک سفید در انتها و شاهپرهای اولیه و ثانویه تیره با یک لکه روشن مشخص در وسط آن دیده می‌شود.
ویژگی‌های زیستی گونه عقاب شاهی
گونه عقاب شاهی از نواحی کوهستانی دوری می‌کند و اغلب در درختزارهای باز، استپ‌ها، علفزارها، تالاب‌ها و گاهی مزارع دیده می‌شود. معمولاًً و حتی در زمان مهاجرت، پرنده‌ای منزوی است.
- پرواز: پروازی سنگین با بال‌زدن‌های به نسبت نرم و بال‌بازرَوی‌های پراکنده دارد. در زمان پرواز معمولاً از محل نشیمن‌گاه به طعمه حمله‌ور می‌شود.
- تغذیه: از پستانداران کوچک تا متوسط‌جثه و نیز از پرندگان و خزندگان تغذیه می‌کند. در زمان مهاجرت و در سرزمین‌های زمستان‌گذرانی لاشه‌خواری هم می‌کند.
- تولید مثل: جوجه‌آوری از اوایل فروردین در جنگل‌های پهن‌برگ واقع در نواحی پست، درختزارهای باز یا حواشی تالاب‌ها آغاز می‌شود. گونه عقاب شاهی تک‌همسر است و آشیانه‌اش توده بزرگی از ساقه‌ها و شاخه‌های بزرگ مملو از ترکه‌ها و برگ‌های سبز، علوفه نرم و کرک و پر است که آن را روی درختان بلند و گاهی تک درختان در مزارع بنا می‌کند. اغلب آشیانه سال‌های قبل را بازسازی و ترمیم می‌کند و هر سال مواد جدیدی به آن‌ها می‌افزاید.
- تخم‌گذاری: معمولاًً 2 تا 3 تخم بیضی کوتاه، به رنگ سفید مات یا نخودی رنگ پریده با خال‌ها و لکه‌های کوچک و پراکنده قهوه‌ای، ارغوانی و خاکستری و به ابعاد 57 × 73 میلی‌متر می‌گذارد تفریخ تخم‌ها در حدود 43 روز به طول می‌انجامد. جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، تا حدی ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند و از طریق منقار به منقار تغذیه می‌شوند. پرورش جوجه‌ها 65 تا 77 روز طول می‌کشد.
زیستگاه گونه عقاب شاهی
گونه عقاب شاهی در دشت‌های باز با درختان بلند و جنگل‌های کوهپایه‌ای و در زمستان، در باتلاق‌های نواحی استپی به سر برده و روی درختان بلند و دور افتاده آشیانه می‌سازد. در ایران زمستان‌ها نسبتاً فراوان است و به تعداد اندک تولیدمثل می‌کند. در هنگام مهاجرت و زمستان‌ها در ارتفاع پایین‌تر در مناطق باز استپی و اطراف محیط‌های تالابی مشاهده می‌شود.
مکان‌های مهم زادآوری در ایران
در مناطق محدودی در ارتفاعات استان گلستان، مازندران، گیلان و تهران (در ارتفاعات لواسان) زادآوری می‌کند.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
پراکندگی گونه عقاب شاهی
- پراکنش در جهان: عقاب شاهی در آسیای میانه، جنوب شرق و شرق اروپا، خاورمیانه، پاکستان، شبه جزیره‌ی عربستان و آفریقا پراکنش دارد.
- پراکنش در ایران: به تعداد اندک در جنگل‌های هیرکانی در مرکز و شرق البرز جوجه‌آوری و بیشتر در جلگه‌های خزری، تالاب‌های بزرگ در نواحی مرکزی کشور تا استان خوزستان، سواحل خلیج فارس و جنوب استان سیستان و بلوچستان زمستان‌گذرانی می‌کند. همچنین در بهار و پاییز به صورت مهاجر عبوری در آذربایجان دیده می‌شود. در زمستان‌ها در تمام مناطق ایران پراکنش دارد و در بهار و تابستان به رشته‌کوه البرز محدود می‌شود.
- پراکنش در تهران: در هنگام مهاجرت در آسمان تهران رکورد می‌شود اما به داخل شهر مثل پارک‌ها و فضاهای سبز وارد نمی‌شود.
مهاجرت سالیانه (کوچ) گونه عقاب شاهی
بیشترین جمعیت زادآور عقاب شاهی در اطراف دریای سیاه تا کشورهای شمال دریای مازندران و چند نقطه کوچک در البرز مرکزی ایران است. (در منطقه پلور به سمت رینه، یک لانه فعال با یک جوجه در خرداد 1391 شناسایی شد.) بخشی از جمعیت بالغ عقاب شاهی مهاجرت نمی‌کنند اما جوان‌ها، نابالغ‌ها و برخی بالغ‌ها به سمت جنوب مهاجرت می‌کنند و تا آفریقا پیش می‌روند. در هنگام مهاجرت تقریباً در تمام مناطق ایران (در زیستگاه مناسب) قابل مشاهده هستند.
وضعیت حفاظتی گونه عقاب شاهی
این گونه جزء پرندگان آسیب‌پذیر (VU) است، همچنین در ضمیمه I کنوانسیون منع تجارت بین‌المللی در لیست گونه‌های در معرض انقراض (CITES) قرار دارد. در ایران نیز جزء پرندگان در معرض خطر انقراض معرفی شده و دارای ارزش حفاظتی است. کاهش و تخریب زیستگاه‌های جوجه‌آوری به علت فعالیت‌های جنگل‌داری متمرکز، کاهش مکان ساخت آشیانه به واسطه قطع بی‌رویه درختان بومی در نواحی پست، کاهش طعمه (به ویژه سنجاب زمینی) به دلیل تغییر کاربری اراضی در زیستگاه‌های تغذیه‌ای، برداشت تخم‌ها و جوجه‌ها از آشیانه و تجارت غیرقانونی این پرنده توسط انسان و همچنین کاهش اندازه جمعیت‌ها ناشی از شکار غیرقانونی، مسمومیت با آلاینده‌های سمی و برخورد با خطوط انتقال برق از مهمترین عوامل تهدید کننده برای این پرنده در مقیاس بین‌المللی محسوب می‌شود.
صدای پرنده عقاب شاهی
صدای این پرنده شبیه «کراو- کراو-کراو- » در هنگام نمایش‌های جنسی، شنیده می‌شود.
روش‌های شناسایی گونه عقاب شاهی
- شناسایی در حالت پرواز از راه دور: اغلب اوج‌گیری را با بال‌های کاملاً کشیده و همسطح بدن انجام می‌دهند اما گاهی بال‌ها کمی قوز پیدا می‌کند. بال‌زدن‌ها و بال‌بازرَوی‌ها با بال‌های تقریباً منحنی و قوزدار انجام می‌شود (بازو همسطح بدن و دست‌ها کمی پایین‌تر از بدن است. گاهی دست‌ها و انگشت‌ها مانند عقاب طلایی بع سمت بالا متمایل می‌شود). بال‌زدن‌ها آرام، کم ارتفاع و شبیه عقاب دریایی دم سفید است. از نمای بغل، گردن دراز و دم کوتاه است. در سیلوئت بالغ‌ها، اندازه‌ی گردن تقریباً به بلندی دم است. در جوان‌ها دم به طور واضح بلندتر ایت. رنگ عمومی بدن تیره و پشت و پهلوی گردن زرد-طلایی است. روی دم دو رنگ است، زیر بال‌ها سیاه اما پایه‌ی شاهپرهای بالی و دمی خاکستری است. پاها خاکشتری و پرهای پوششی زیر دم حنایی رنگ است. جوان‌ها و نابالغ‌ها شبیه عقاب استپی هم سن هود هستند ولی خطی داخل بال ندارند. رامپ و پرهای پوششی روی دم روشن و در عقاب استپی فقط پرهای پوششی روی دم روشن هستند. شاهپرهای P1 تا P3 روشن‌تر از بقیه هستند.
- شناسایی در حالت پرواز از نزدیک: رنگ پشت بدن قهوه‌ای تیره است و پرهای پوششی زیر بال سیاع عستند. شاهپرهای خاکستری با راه‌راه‌های فشرده و یک بند تیره در انتهای بال وجود دارد. لکه سفیدی روی شانه‌ها دیده می‌شود. روی سر تا پهلوی گردن، زرد روشن است که در طبیعت ممکن است نزدیک به سفید دیده شود. در برخی، این رنگ مانند عقاب طلایی کاملاً مشخص است. روی بال تیره دیده می‌شود (در عقاب طلایی پشت بال‌ها کنتراست رنگ دارد). دم دو رنگ است، داخل آن خاکستری و انتهای آن یک بند سیاه دارد. جوان‌ها و نابالغ‌ها در زیر بدن سه رنگ مجزا دارند. گلو روشن است، راه‌راه‌های تیره روی سینه دارند، شکم، زیر دم و پرهای پوششی زیر بال و پرهای روی شانه‌ها راه‌راه سیاه نازک دارد. دم سیاه است و رامپ و پرهای پوششی روی دم روشن هستند (P1 تا P3) که هم از رو و هم از زیر بال قابل مشاهده‌اند. در نابالغ‌ها گلو تیره است. پرهای پوششی زیر بال نقطه‌نقطه یا لکه‌لکه‌ی تیره دارند. شکم تا پرهای پوششی زیر دم روشن و یکدشت است. هرچه پرنده رو به بلوغ می‌رود، سیاهی سینه زیر بدن بیشتر می‌شود.
- شناسایی در حالت نشسته: بدن از عقاب طلایی تیره‌تر و لکه پشت سر و اطراف گردن روشن‌تر است. روی شانه‌ها یک لکه سفید وجود دارد. دو رنگ بودن دم در صورت دید خوب، کاملاً مشخص است. پرنده‌های نابالغ خاکی‌رنگ هستند و گاهی در نور زیاد زرد دیده می‌شوند. راه‌راه‌های زرد در زمینه قهوه‌ای تیره از سر به سمت پایین بدن کاملاً پرنده را متمایز می‌کند. در لبه‌ی پرهای پوششی میانی و بزرگ نقطه‌نقطه‌های سفید وجود دارد که دو خط را روی بال نمایان می‌سازد. سینه نیز راه‌راه‌های مشکی نازک در زمینه خاکی دارد. نابالغ‌ها در شکل سر شبیه بالغ‌ها می‌شوند ولی در رنگ بدن، بین جوان‌ها و بالغ‌ها هستند.
بخش‌های بدون پر (لخت) گونه عقاب شاهی
پاها و بینی در تمام سنین زرد است. منقار آبی- خاکستری و نوک آن خاکستری تیره است (در بین عقاب‌ها Aquila spp از همه کمرنگ‌تر است) رنگ چشم‌ها در جوان‌ها خاکستری یا قهوه‌ای است. با افزایش سن رنگ چشم‌ها کم‌کم زرد کمرنگ می‌شود.
فازهای رنگی متفاوت گونه عقاب شاهی
رنگ زمینه بدن برخی جوان‌های عقاب شاهی قهوه‌ای (نه طلایی رنگ) است که ممکن است با جوان‌های عقاب استپی و عقاب خاکی اشتباه شوند. در عقاب شاهی رنگ گلو با سینه کاملاً کنتراست دارد و در جوجه عقاب استپی و خاکی یکدست است.
گونه‌های مشابه عقاب شاهی
بالغ‌ها ممکن است با بالغ‌های عقاب طلایی، عقاب استپی و عقاب خاکی اشتباه شوند.
- عقاب طلایی: ممکن است در فرم بالغ به عقاب شاهی شبیه باشد، عقاب طلایی دمی بلندتر و گردنی کوتاه‌تر دارد. هنگام پرواز بال‌ها در محل اتصال به بدن در عقاب طلایی باریکتر دیده می‌شود. هنگام بال‌بازرَوی بال‌ها را بالاتر از بدن نگه می‌دارد.
- عقاب استپی: رنگ سر و پشت آن قهوه‌ای است و مانند عقاب شاهی زرد نیست. زیر بال‌ها قهوه‌ای است و در قسمت مچ دست تیرگی دیده می‌شود. رنگ دم تقریباً یکدست است. شاهپرهای بالی راه‌راه‌های مشخص و در انتها یک نوار تیره دارد. دم کوتاه است.
- عقاب خاکی: بدن بسیار کمرنگ‌تر است و کنتراستی در ناحیه سر و گردن با سایر قسمت‌ها دیده نمی‌شود. رنگ دم یکدست است و پرهای پوششی روی دم نخودی روشن است. زیستگاه‌ها نیز با هم بسیار متفاوت است. جوان‌های یکساله به راحتی قابل تشخیص هستند. نابالغ‌های دو و سه ساله ممکن است با عقاب استپی، عقاب خالدار بزرگ و عقاب خالدار کوچک اشتباه شوند.
- عقاب استپی جوان: ران‌ها و شکم تیره است و بدن راه‌راه ندارد. شاهپرهای اولیه یکدست هستند. (در عقاب شاهی P1, P2, P3 روشن‌تر از بقیه هستند.)
- عقاب خالدار بزرگ زیرگونه fulvescens: سر و صورت، پشت و شکم یکدست و یکرنگ است و مانند عقاب شاهی راه‌راه و نقطه‌نقطه ندارد (ممکن است در برخی گونه‌ها در قسمت سینه راه‌راه‌های کم‌رنگی دیده شود). صورت و گلو تیره‌تر از سینه است. پرهای پوششی اولیه سیاه هستند.
تشخیص جنسیت گونه عقاب شاهی
پرنده نر و ماده تقریباً شبیه هم هستند. ماده‌ها جثه‌ی درشت‌تری دارند. اگر هر دو جنس کنار هم نباشند، تشخیص امکان‌پذیر نیست.
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
طبقه‌بندی گونه عقاب شاهی
Aquila heliaca
Morphological characteristics: 72-83 cm length and 190-210 cm wingspan. A bulky eagle greatly similar to Golden Eagle A. chrysaetos. Sexes similar (female slightly larger) with no seasonal variation. Adult bird distinguished by black-brown upperparts, grey-white cap and nape strongly contrasting with black throat, and evident white spots on shoulders. Also shows black-brown underparts and median coverts; flight-feathers grey (no obvious wing bar across coverts, in contrast to Golden Eagle). Tail grey with close grey bars on base and middle portion. Juvenile entirely pale buff with dark streaking, apart from uniform buff thighs and under tail-coverts; greater upper and under wingcoverts black with white line along tips; secondaries and broad tips of primaries black, contrasting with light grey innermost primaries; tail closely barred buff and dark brown, almost white on tip.
Biological characteristics: Prefers open woodlands, steppes, grasslands, wetlands, and sometimes farmlands; avoids mountains. Usually solitary even on migration. Flight heavy with regular wing-beats and irregular soaring. Seizes prey by swoop from perch or after low-altitude soaring. Feeds on small to medium-sized mammals, birds, and reptiles. A scavenger on migration or in wintering sites. Breeding starts from mid-March, favouring forests in lowlands, open woodlands, or wetland margins. Monogamous. Nest a large structure of stems, branches, green leaves, and grass, built on tall tree in forest, in copse, or isolated tree in open country. Usual clutch 2-3 short oval dull-white or pale buff eggs with small and scattered brown, purple, and grey spots, 73 × 57mm in size. Eggs hatch after 43 days. Chicks, semi-altricial and nidicolous, fed bill to bill by female parent. Fledging period 65-77 days.
Distribution and abundance: A scarce breeding bird in Caspian forests of central and eastern Alborz, east to northern Khorasan. A widespread winter visitor in rather small numbers to the Caspian lowlands and in large wetlands in central Iran south to Khuzestan, the Persian Gulf coasts, and southern Baluchestan. Also seen as a passage migrant in Azarbaijan.
Conservation status: Globally has been listed as vulnerable (VU) in IUCN red list and also listed in CITES Appendix I. Also concerned as endangered species in Iran and is of conservation values. The most important factors internationally threatening this species include loss of breeding habitats due to intensified forestry, reduction of nesting sites due to local deforestation, decrease in prey (especially Yellow Ground Squirrel Spermophilus fulvus) because of alteration of feeding habitat, nest robbing, illegal trade and hunting, poisoning with toxic pollutants, and electrocution by powerlines.