گونه عقاب مارخور Short-toed Eagle
نام فارسی: عقاب مارخور
نام علمی: Circaetus gallicus
نام انگلیسی: Short-toed Eagle
نام‌های محلی: ترکی: ایلانچیل قارتال، کردی: هه‌لوی پهن‌جه‌کورت
زیرگونه‌های عقاب مار خور
عقاب مارخور زیرگونه‌ای ندارد.
ویژگی‌های ظاهری گونه عقاب مار خور
طول بدن 62 تا 67 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 185 تا 195 سانتیمتر است. از عقاب‌های متوسط‌جثه با بال‌های بلند و وسیع، گردن کوتاه، سر پهن شبیه به جغد (در هنگام استراحت)، منقار کوچک و چشمان زرد رنگ است. نر و ماده همشکل (ماده اندکی بزرگتر) و فاقد تغییرات فصلی هستند. پرنده بالغ، گلو و بالا سینه قهوه‌ای تیره، زیرتنه و زیر بال‌ها به طور مشخص سفید همراه با چندین نوار خال‌های تیره رنگ دارد. البته در برخی افراد این لکه قهوه‌ای تیره و خال‌های نواری شکل دیده نمی‌شود. روتنه قهوه‌ای و شاه‌پرهای اولیه خاکستری نقره‌ای، دم باریک و بلند با سه نوار عرضی تیره، تارسوس فاقد پر و انگشتان پاها خاکستری مایل به آبی است. از گونه عقاب ماهیگیر و سارگپه‌ها به واسطه فقدان لکه تیره در سطح زیر بال‌ها (در ناحیه مچ‌ها) و نیز نوارهای عرضی دم تمیز داده می‌شود. پرنده نابالغ تا حد زیادی شبیه به پرنده بالغ و تشخیص آن دشوار است.
ویژگی‌های زیستی گونه عقاب مار خور
نواحی خشک سنگی و صخره‌ای، کوهستان‌ها و دره‌های تنگ، حواشی جنگل‌ها، بیشه‌زارها و دشت‌های باز و وسیع با بوته‌های کوتاه و زمین‌های بایر یا نیمه‌کشت شده دارای خار و خاشاک با درختان پراکنده را به عنوان زیستگاه برمی‌گزیند.
- پرواز و شکار: پروازی آرام با بال‌زدن‌های قوی دارد. قادر است تا با درجابال‌زنی مدتی به نسبت طولانی را به جستجوی غذا بپردازد. بیشتر از مارها و مارمولک‌ها و همچنین از جوندگان کوچک و جوجه پرندگان تغذیه می‌کند.
- تولید مثل: جوجه‌آوری از اواسط فروردین تا اواسط خرداد در درختزارهای باز آغاز می‌شود. تک همسر است و آشیانه‌اش را که توده‌ای از سرشاخه‌های بلند و باریک است، روی درختان و به ندرت در لبه صخره‌ها بنا می‌کند و درونش را با برگ‌های سبز می‌پوشاند. یک تخم بیضی کوتاه تا نیمه‌بیضی کوتاه، تا حدی صیقلی، به رنگ سفید و به ابعاد 57.8 × 73.5 میلیمتر می‌گذارد. تفریخ تخم‌ها 47 روز به طول می‌انجامد. جوجه در بدو تولد پوشیده از کرک، تا حدی ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین است. در حدود 60 روزگی آشیانه را ترک می‌کند و در 70 تا 75 روزگی پرواز می‌کند.
زیستگاه گونه عقاب مار خور
این پرنده در شیب‌های کوهستان، دره‌های تنگ و جنگل‌های دوردست با درختان پراکنده به سر برده و روی درختان آشیانه می‌سازد. در ایران، تابستان‌ها، به تعدا اندک دیده می‌شود. عقاب مارخور در محیط‌های کوهستانی با ارتفاع کم و جنگل‌های تنک تا مناطق کم‌ارتفاع و نیمه‌بیابانی زیست می‌کند.
مکان‌های مهم زادآوری در ایران
در نیمه شمالی کشور از البرز به بالا و در سراسر زاگرس زادآوری دارد.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
پراکندگی گونه عقاب مار خور
- پراکنش در جهان: عقاب مارخور از اروپا تا آسیای میانه، هند، خاورمیانه، شبه جزیره عربستان و آفریقا پراکنش دارد.
- پراکنش در ایران: تابستان‌ها در نواحی جنوبی دریای کاسپین و گاهی در آذربایجان، شمال خراسان، رشته کوه‌های زاگرس و ارتفاعات استان کرمان مشاهده می‌شود. همچنین به صورت مهاجر عبوری در بسیاری از مناطق ایران دیده شده است. به جز در مناطق مرکزی و کویری و مناطق جنوب شرق ایران و در سایر مناطق ایران هم پراکنش دارد. این گونه از عقاب‌ها ممکن است از ارتفاع نزدیک به سطح دریا در خوزستان تا منطقه کوهستانی مانند لار در استان تهران رکورد شود.
- پراکنش در تهران: تنها یکبار در آسمان شهر تهران رکورد شده است. اما احتمالاً در هنگام مهاجرت از آسمان شهر تهران عبور می‌کند. در حومه شهر تهران مانند جاده ورامین و کشتزارهای جنوب شهر تهران نیز در هنگام مهاجرت مشاهده می‌شود.
مهاجرت سالیانه (کوچ) گونه عقاب مار خور
جمعیت زادآور این گونه در مناطق وسیعی از اروپا تا آسیای میانه و شمال خاورمیانه پراکنش دارد. در پاییز و زمستان به سمت جنوب (خاورمیانه و آفریقا) مهاجرت خود را آغاز می‌کنند و در این زمان ممکن است در زیستگاه‌های متفاوتی دیده شوند.
وضعیت حفاظتی گونه عقاب مار خور
در فهرست پرندگان حمایت شده ایران قرار دارد و دارای ارزش حفاظتی است.
صدای پرنده عقاب مار خور
صدای این پرنده، سوت مانند و شبیه سارگپه‌هاست که به صورت «کی –یو» یا «هو-اپ» و یا پی ی –او» شنیده می‌شود.
روش‌های شناسایی گونه عقاب مار خور
- شناسایی در حالت پرواز از راه دور: بال‌زدن‌ها آرام و سنگین است. بال‌ها پهن و دراز با انتهایی گرد و 6 انگشت مشخص است. هنگام بال‌بازرَوی (gliding) بال‌ها از قسمت مچ دست کمی به سمت جلو متمایل می‌شود. آرام بال‌زدن آن شبیه جغد است. هنگام اوج‌گیری (soaring) اغلب بال‌ها صاف و کشیده و انگشت‌ها کمی به سمت بالاست اما هنگام بال‌بازرَوی بال‌ها کمی به سمت پایین خمیده (دست‌ها آویزان) است. از نمای روبرو در مقایسه با سایر پرندگان شکاری ایران، بدن به نسبت بال‌ها کوچک است و شکم سفید دیده می‌شود. هنگام جست‌وجو برای طعمه روی هوا متوقف می‌شود و درجابال‌زنی دارد و مجدد حرکت می‌مند. طرح زیر بال‌ها خاص است. شاه‌پرهای بالی رنگ روشن دارند و درون آن‌ها راه‌راه‌های قهوه‌ای است. در انتهای بال نیز یک نوار تیره دیده می‌شود. سر در پرواز بزرگ دیده نمی‌شود اما در حالت نشسته بزگرو جغد مانند دیده می‌شود، زیرا پرهای پشت سر را کمی پوش می‌دهد.
- شناسایی در حالت پرواز از نزدیک: انگشت‌ها حداکثر 6 عدد هستند و برخلاف سایر عقاب‌ها کاملاً نوک سیاه نیستند (انگشت‌ها روشن و در حاشیه و نوک سیاه هستند). در شاه‌پرهای ثانویه راه‌راه‌های منظم دیده می‌شود. پرهای پوششی به طور کل نقطه‌نقطه‌ی کوچک قهوه‌ای دارند. روس بدن خاکستری یا قهوه‌ای- خاکستری است. پرهای پوششی کوچک و میانی روشن‌تر از پرهای پوششی بزرگ و شاه‌پرهای تیره است. وقتی دم بسته است، تیره دیده می‌شود اما وقتی کاملاً باز می‌شود در دم چند راه‌راه نازک و یک بند ضخیم در انتها دیده می‌شود. پرهای پوششی روی دم کمی روشن است.
- شناسایی در حالت نشسته: اغلب روی درخت، سیم برق یا بلندی تپه‌ها به صورت زاویه‌دار می‌نشیند. سر و کله بزرگ و صورت صاف (مانند جغد‌ها) با چشمانی زرد- نارنجی استو رنگ پاها متمایل به آبی است. سینه و شکم خط‌خط‌های نسبتاً درشت عرضی دارند که در امتداد هم نیستند و خط ممتد تشکیل نمی‌دهندو روی بال‌ها پرهای پوششی قهوه‌ای روشن هستند که داخل هر پر خط پهن تیره‌ای دیده می‌شود. شاه‌پرها تیره دیده می‌شوند. در حالت نشسته بال‌ها تا انتهای دم امتداد مییابند. در فرم تیره انگار پرنده روی سر و گردن یک مقنعه سر کرده باشد. مچ پا، بلند و لخت است. جوان‌ها خیلی کمرنگ‌تر هستند. سر و گردن و همچنین روی بال‌ها قهوه‌ای روشن است. پرهای پوششی بزرگ تیره هستند و در انتهای آن‌ها یک خط دیده می‌شود.
بخش‌های بدون پر (لخت) گونه عقاب مار خور
پاها در تمام سنین آبی- خاکستری است. بینی خاکستری و منقار کمی پررنگ‌تر با نوک سیاه است. چشم‌ها در جوان‌ها بی‌رنگ ، در بالغ‌ها زرد و در مسن‌ها زرد- نارنجی هستند.
فازهای رنگی متفاوت گونه عقاب مارخور
عقار مارخور یک فاز رنگی روشن در جوان‌ها و نابالغ‌ها دارد. در این فاز در نیم تنه زیرین شکم، سینه و گلو کاملاً روشن و سفید است و زیر بال‌ها نیز خطوط بسیار کمرنگ است. در روی تنه به جز رنگ سر، سایر نقاط تقریباً شبیه گونه‌ها معمولی هستند.
گونه‌های مشابه عقاب مار خور
این عقاب ممکن است با سایر شکاری‌های رنگ روشن و هم‌اندازه‌ی خود اشتباه تشخیص داده شود اما، فقط این عقاب است که از زیر تا این حد شاه‌پرهای بالی آن روشن دیده می‌شود.
- گونه عقاب ماهیگیر: شاه‌پرهای بالی و دمی راه‌راه تیره دارد. پرهای پوششی بزرگ در قسمت شاه‌پرهای ثانویه سیاه رنگ هستند و یک خط را تشکیل می‌دهند. نوار ابرویی مشخص در صورت دیده می‌شود. روی بدن قهوه‌ای تیره است. پشت بدن مانند عقاب مارخور کنتراست ندارد.
- گونه عقاب پرپا (فاز روشن): اندازه خیلی کوچکتر است. شاه‌پرهای بالی کاملاً تیره هستند. در طرح روی بال و پشت کمر نیز با عقاب مارخور بسیار متفاوت است.
- گونه سارگپه استپی و سارگپه جنگلی: در هنگام بال‌بازرَوی رنگ شاه‌پرهای بالی متفاوت هستند انگشت‌ها سیاه و یک خط تیره در لبه بال دارندو در شاه‌پرهای بالی راه‌راه‌های سیاه مشخص دیده می‌شود. تعداد و اندازه انگشت‌ها متفاوت است.
- گونه عقاب دو برادر: سینه راه‌راه‌های طولی دارد اما در سینه عقاب مارخور لکه‌لکه‌های عرضی دیده می‌شود. پشت بدن تیره است و یک لکه سفید پشت بدن دارد. در فرم بالغ پرهای پوششی اولیه و میانی، سیاه است که خطی مشخص را در زیر بال ایجاد می‌کند. در حالت نشسته لبه شاه‌پرهای عقاب مارخور تا انتهای دم است اما شاه‌پرهای عقاب دو برادر به انتهای دم نمی‌رسد.
تشخیص جنسیت گونه عقاب مار خور
نر و ماده این عقاب در تمام فرم‌ها بسیار شبیه یه هم هستند. ماده‌ها کمی از نرها بزگ‌ترند که البته این اختلاف در جثه خیلی محسوس نیست.
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
طبقه‌بندی گونه عقاب مارخور
Short-toed Eagle
Morphological characteristics: 62-67 cm length and 185-195 cm wingspan. A medium-sized eagle with long broad wings, short neck, owl-like wide head (when roosting), small bill, and large yellow eyes. Sexes similar (female slightly larger) with no seasonal variation. Adult with dark brown head, neck, and upper breast, grey-brown upperparts, and noticeably white underparts and underwing, heavily barred or spotted black in most individuals. Also, primaries silvery-grey, not black as in many other large birds-of-prey; tail long, grey with three dark tail bands, and longish bare bluish grey legs. Distinguished from Osprey P. haliaetus and Common Buzzard B. buteo by tail bands and lack of dark spot under wing near carpal joints. Juvenile greatly similar to adult and hardly separable.
Biological characteristics: Prefers rocky and stony arid areas, highlands, narrow open valleys fringed by forest, groves, plains with short shrubs, and stony cultivated areas used for cattle grazing. Flight slow with powerful wing-beats. Able to search for food for a fairly long time by soaring, but more often hovers above promising spot with wings above body and head and legs hanging down. Feeds mainly on snakes, lizards, small rodents, and chicks. Breeding starts early April to early June. Monogamous. Nest made of long thin branches covered with green leaves, built in tree and rarely on cliff ledge. Usual clutch a single short semi-oval to oval white egg, 57.8×73.5 mm in size. Egg hatches after 47 days. Chick, semialtricial and nidicolous, fed bill-to-bill by female parent; able to leave nest after 60 days. Fledging period 70-75 days.
Distribution and abundance: A summer visitor to the south Caspian region, Azarbaijan, northern Khorasan, the Zagros mountains and the highlands of Kerman. Also recorded as a passage migrant in many regions of Iran.
Conservation status: Listed in protected species of Iran and is of conservation values.