گونه عقاب صحرایی Aquila nipalensis
نام فارسی: عقاب صحرایی، عقاب استپی
نام علمی: Aquila nipalensis
نام انگلیسی: Steppe Eagle
نام‌های محلی: ترکی: بویوک قارا قارتال، کردی: هه‌لوی بیابانی، سیستانی: باشَه
زیرگونه‌های عقاب صحرایی
عقاب استپی 2 زیرگونه دارد. زیرگونه orientalis که در اروپا تا غرب آسیا (قرقیزستان) زادآوری دارد و زمستان‌ها به آفریقا مهاجرت می‌کند و زیرگونه nipalensis که در شرق آسیا زادآوری دارد و زمستان‌ها به جنوب شرقی آسیا و هندوستان مهاجرت می‌کند.
ویژگی‌های ظاهری گونه عقاب صحرایی
طول بدن 67 تا 86 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 175 تا 230 سانتیمتر است. عقابی متوسط‌جثه با بال‌های بلند و گسترده است. نر و ماده همشکل و فاقد تغییرات فصلی هستند. در پرنده بالغ، بدن به رنگ قهوه‌ای تیره، گلو رنگ پریده‌تر و لکه‌ای خرمایی رنگ در پس سر قابل تشخیص است. شاه‌پرهای پرواز و دم خاکستری راه‌راه است و نوار تیره‌رنگی در حاشیه بال‌ها و انتهای دم دارد. در پرواز، لکه سیاه مشخصی در خم بال‌ها به چشم می‌خورد. پرنده نابالغ قهوه‌ای خاکی است و نوار سفیدی در زیر و روی بال‌ها دارد. همچنین لکه سفید نه‌چندان مشخصی در قاعده شاه‌پرهای اولیه روی بال‌ها و روی پوشپرهای دمگاه دیده می‌شود.
ویژگی‌های زیستی گونه عقاب صحرایی
در دشت‌های باز و خشک، مناطق نیمه‌بیایانی تا بیابانی و کوهپایه‌ها به سر می‌برد. پرنده‌ای تقریباً منزوی است ولی در زمان مهاجرت دسته‌های بزرگی تشکیل می‌دهد و به طور دسته جمعی در محل‌های تجمع شبانه دیده می‌شود.
- پرواز و تغذیه: پروازی قدرتمند با بال‌زدن‌های آرام دارد. بیشتر از جوندگان کوچک تا متوسط‌جثه، پرندگان، خزندگان، حشرات بزرگ و گاهی از لاشه‌ها تغذیه می‌کند. در زمان مهاجرت و در سرزمین‌های زمستان‌گذرانی در دشت‌های با درختان پراکنده در دسته‌های بزرگی دور هم جمع شده و به تغذیه از مهره‌داران و حشرات بزرگ می‌پردازند.
زیستگاه گونه عقاب صحرایی
این پرنده در استپ‌های باز و نواحی نیمه بیابانی و کوهپایه‌ها، نزدیک تالاب‌ها و نزدیک زباله‌دانی شهرهای مناطق بیابانی به‌سر می‌برد. در ایران، در مناطق جنوب شرقی، به صورت مهاجر دیده شده است.
مکان‌های مهم زادآوری گونه عقاب صحرایی در ایران
عقاب استپی در ایران زادآوری ندارد.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
پراکندگی گونه عقاب صحرایی
- پراکنش در جهان: عقاب استپی در شرق اروپا، آسیای مرکزی و جنوب شرق آسیا، کشورهای خاورمیانه و جنوب شرق آفریقا پراکنش دارد.
- پراکنش در ایران: فقط به صورت مهاجر عبوری در نواحی وسیعی از کشور دیده می‌شود و به تعداد بسیار اندک در نواحی خراسان، نواحی جنوبی دریای کاسپین و استان‌های خوزستان، فارس، بوشهر، سیستان و بلوچستان تا سواحل خلیج فارس زمستان‌گذرانی می‌کند.
- پراکنش در تهران: این عقاب چندین بار در آسمان شهر تهران رکورد شده است اما به داخل شهر مثل پارک‌ها و فضاهای سبز وارد نمی‌شود.
مهاجرت سالیانه (کوچ) گونه عقاب صحرایی
بیشترین جمعیت زادآور این گونه در شرق اروپا، ناحیه شمال و شمال شرق دریای مازندران در آسیای میانه است و زمستان‌ها به سمت جنوب مهاجرت می‌کنندو در مسیر مهاجرت ممکن است بخشی از جمعیت آن‌ها در ایران زمستان‌گذرانی کنند اما اغلب آن‌ها به هندوستان و آفریقا مهاجرت می‌کنند.
وضعیت حفاظتی گونه عقاب صحرایی
در فهرست پرندگان حمایت شده ایران قرار دارد و دارای ارزش حفاظتی است.
روش‌های شناسایی گونه عقاب صحرایی
- شناسایی در حالت پرواز از راه دور: شناسایی بالغ‌ها و نزدیک به بلوغ از عقاب‌های خالدار کمی سخت است. بال‌ها بلندتر، پهن‌تر و مستطیل شکل‌تر از عقاب‌های خالدار است. انگشت‌ها بزرگ و باز دیده می‌شوند. سیلوئت در حال پرواز جوان‌ها و بالغ‌ها متفاوت استو نابالغ‌ها بال‌ها باریک‌تری دارند و لبه داخلی بال آن‌ها تقریباً Sشکل است (بازو کمی از دست‌ها پهن‌تر است). دم نیز باریکتر و بلندتر است. بالغ‌ها بال‌هایی مستطیل‌شکل با لبه‌هایی موازی دارند. دم نسبت به جوان‌ها پهن و کوتاه است (ممکن است انتهای دم کمی مثلثی دیده شود). پرواز سنگین و بال‌زدن‌ها سخت‌تر از بال‌زدن‌های عقاب‌ها خالدار دیده می‌شود. اوج‌گیری (soaring) با بازوی کشیده هم‌سطح بدن و دست‌های اندکی آویزان انجام می‌شود (تقریباً شبیه عقاب‌ها خالدار). در بال‌بازرَوی بازوها هم‌سطح بدن اما دست‌ها کمی به سمت پایین متمایل هستند.
- شناسایی در حالت پرواز از نزدیک: در نمای نزدیک در شاه‌پرهای بالی و دمی راه‌راه‌های بسیار مشخصی دیده می‌شود که در عقاب‌های خالدار وجود ندارد. در زیر بال‌ها در پایه شاه‌پرهای اولیه هلال روشن دیده نمی‌شود. پایه شاه‌پرها خاکستری و راه‌راه است (اما در عقاب‌ها خالدار لکه سفیدی وجود دارد و شاه‌پرها یکدست تیره است و راه‌راه در آن‌ها دیده نمی‌شود). لبه بال‌ها مضرس است.
جوان‌ها و نابالغ‌ها به واسطه خط روشن زیر بال‌ها (رنگ روشن پرهای پوششی بزرگ) به راحتی قابل شناسایی‌اند. نابالغ‌های نزدیک به بلوغ کمی شبیه عقاب خالدار کوچک هستند اما در شاه‌پرهای بالی و دمی، راه‌راه‌های مشخص دیده می‌شود که عقاب خالدار کوچک ندارد. بالغ‌ها شبیه عقاب خالدار بزرگ هستند. از نمای زیر، شاه‌پرهای بالی و دمی خاکستری‌اند و راه‌راه‌های مشخص تیره دارند و در قسمت مچ دست لکه سفیدی مشاهده نمی‌شود. از نمای روی بدن نیز در شاه‌پرهای عقاب استپی راه‌راه‌های ضخیم و مشخص دیده می‌شود و علاوه بر آن یک لکه زرد در پس سر وجود دارد.
- شناسایی در حالت نشسته: در بین عقاب‌های ایران اندازه‌ای متوسط دارد. به صورت افقی می‌نشیند. روی سینه، شکم و تنه لکه روشن دیده نمی‌شود (مانند عقاب خالدار بزرگ). اما جوان‌ها از عقاب خالدار بزرگ بسیار متفاوت هستند زیرا، دو خط نسبتاً پهن و مشخص روی بال‌ها دارند. عقاب استپی بالغ از عقاب خالدار مسن به سبب داشتن لکه زرد پشت سر و راه‌راه‌های مشخص در شاه‌پرهای دم متمایز می‌شود. حفره بینی بیضی‌شکل است (در عقاب‌های خالدار گرد است).
بخش‌های بدون پر (لخت) گونه عقاب صحرایی
پاها، بینی و محل اتصال منقار به دهان در تمام سنین زرد است. رنگ چشم‌ها در جوان‌ها قهوه‌ای تیره و در بالغ‌ها و نابالغ‌های نزدیک به بلوغ قهوه‌ای روشن است. منقار در جوان‌ها سیاه است و به مرور زمان کمرنگ‌تر و در پایه خاکستری می‌شود. حفره بینی در عقاب استپی تخم‌مرغی‌شکل است. خط زرد لبه دهان تا چشم‌ها یا بعد از آن امتداد دارد.
فازهای رنگی متفاوت گونه عقاب صحرایی
این گونه فازهای رنگی متفاوتی ندارد.
گونه‌های مشابه عقاب صحرایی
ممکن است با تعدادی از عقاب‌های هم‌اندازه‌ی دیگر اشتباه شود. طرح زیر بال به شناسایی دقیق، بسیار کمک می‌کند. نابالغ‌ها بیشتر با نابالغ عقاب خاکی، عقاب شاهی و عقاب خالدار کوچک اشباه می‌شوند.
- گونه عقاب خاکی (نابالغ): خط سفید زیر بال در پرهای پوششی اولیه نازک است و به بدن متصل نمی‌شود. در شاه‌پرهای بالی و دمی، راه‌راه دیده نمی‌شود. سر و کله بزرگتر است. رامپ و پرهای پوششی روی دم زرد روشن و در عقاب استپی (صحرایی) فقط پرهای پوششی روی دم روشن است. در فرم روشن، در گلو یک طوق مشخص دیده می‌شود که عقاب استپی آن‌را ندارد.
- گونه عقاب شاهی (بالغ): روی سر و پشت گردن رنگ زرد روشن دارد و در محل اتصال شانه‌ها به بدن لکه روشنی دیده می‌شود. دم دورنگ است. حالت بال‌ها در هنگام پرواز متفاوت است. هنگام پرواز روی بال‌ها تیره دیده می‌شود. شانه‌ها لکه سفیدی دارد و پشت سر زرد است. زیر بال نیز تیره دیده می‌شود. در انتهای دم خط تیره دیده می‌شود.
- گونه عقاب شاهی (نابالغ): جوان‌های یک تا دو ساله از روی بدن روشن و با راه‌راه‌های طولی سینه و پشت، از عقاب استپی متمایز می‌شوند. همچنین رامپ و پوشپرهای روی دم در جوان‌های یک ساله عقاب شاهی زرد روشن اما در عقاب استپی، فقط پوشپرهای روی دم رنگ روشن دارد و رامپ قهوه‌ای است. P1 و P2 و P3 در نابالغ‌ها رنگ روشن دارد. در زیر بال خط طولی سفید، مانند عقاب استپی وجود ندارد.
- گونه عقاب خالدار کوچک (نابالغ): در برخی فرم‌ها خط طولی روشنی در زیر بال‌ها دیده می‌شود که ممکن است شبیه عقاب استپی دیده شود اما این خط خیلی باریکتر و نقطه‌نقطه است. شاه‌پرهای بال تیره‌اند و راه‌راه در آن‌ها دیده نمی‌شود. انگشت‌ها به بلندب عقاب استپی نیست و در پرواز اغلب خمیده نگه داشته می‌شود. بالغ‌های عقاب استپی ممکن است با عقاب خاکی، عقاب خالدار، عقاب طلایی و عقاب شاهی اشتباه شوند.
- گونه عقاب خالدار بزرگ: شاه‌پرهای بال تیره رنگ هستند و راه‌راه در آن‌ها محو است و ممکن است دیده نشود. در قسمت مچ دست، در ابتدای شاه‌پرهای اولیه یک هلال روشن دیده می‌شود. ممکن است در برخی عقاب‌ها نیز شاه‌پرهای خیلی تیره باشند و راه‌راه به خوبی دیده نشوند (خیلی نادر).
- گونه عقاب خاکی: به طور کلی رنگ بدن خیلی روشن‌تر (کرم تا قهوه‌ای) و سر و کله بزرگتر است. رنگ چشم‌ها روشن است. در انتهای شاه‌پرهای بالی، خط تیره ندارند. در قسمت مچ دست تیرگی مشخصی دیده نمی‌شود. شکم به تیرگی عقاب استپی نیست و تقریباً روشن است. لبه بال‌ها مانند عقاب استپی مضرس نیست.
- گونه عقاب طلایی: دم مشخصاً بزرگتر و دورنگ دیده می‌شود (شبیه بال‌ها). بال‌ها در وسط پهن هستند و به سمت بدن و لبه بال باریکتر می‌شوند. در هنگام بال‌بازرَوی بال‌ها را کمی بالاتر از بدن نگه می‌دارد. شاه‌پرهای بالی نسبت به پرهای پوششی زیر بال رنگ و رو رفته و کمرنگ‌تر است و باعث می‌شود که یک لکه روشن زیر بال‌ها دیده شود. عقاب طلایی روی سر و پشت گردن رنگ مسی طلایی روشن واضح دارد.
تشخیص جنسیت گونه عقاب صحرایی
دو جنس نر و ماده تقریباً شبیه هم هستند. ماده‌ها جثه درشت‌تری دارند. اگر هر دو کنار هم نباشند، تشخیص آن‌ها امکان‌پذیر نیست.
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
طبقه‌بندی گونه عقاب صحرایی
Aquila nipalensis
Morphological characteristics: 67-86 cm length and 175-230 cm wingspan. A large eagle with long and broad wings and heavy bill. Sexes similar (female slightly larger) with no seasonal variation. Adult generally dark brown, somewhat paler below especially on throat, and blackish on lore; nape with rufous patch. Flight- and tail-feathers coarsely barred grey and black, with a broader black band along rear edge of wing and on tail-tip. In flight, upperparts often show pale patch on centre of back and small pale patch on base of primaries, underwing shows uniform blackish carpal patch. Juvenile paler grey-brown than adult on body without pale patch on nape; tail- and flight-feathers black with indistinct grey bars as adult, but without broad black band at rear edge; greater coverts, tail, and secondaries with broad and distinct white tips instead. In flight, plumage more variegated than in adult, upperparts showing grey-white patch on back, white band on rump, pale inner primaries contrasting with darker secondaries and outer primaries, and conspicuous white double wing-bar.
Biological characteristics: Favours dry open terrain with sparse cover of trees and scrub of steppe and semi-desert, mainly in lowlands or in hills, but also visits marshland and rubbish-dumps. Largely solitary but may form large groups during migration and roosting. Active flight powerful, with slow beats of slightly arched wings. Feeds mainly on small to medium-sized rodents, birds, reptiles, large insects, and sometimes carrion and waist. On migration and in winter quarters commonly gather in large numbers in arable fields to take disturbed vertebrates and large insects.
Distribution and abundance: A fairly common passage migrant all over Iran, a scarce winter visitor to Khorasan, the south Caspian region, Khuzestan, central Fars, Bushehr, and Sistan-Baluchestan, south to Persian Gulf coast.
Conservation status: Listed in protected species of Iran and is of 1conservation values.