نسل اول نقشه برداران، انسان‌هاى نخستین بودند که موقعیت جغرافیایى محیط اطراف خود را در ذهن ثبت و به تدریج سعى بر ترسیم تصورات ذهنى خود نمودند.
شاید انگیزه‌ی آنان در این کار، آگاهى دادن به نسل هاى آینده از چشمه‌سارها، شکارگاه‌ها، خطرگاه‌ها و پناهگاه‌هاى اطراف خود بوده و شاید هم نیازى درونى آنها را واداشته تا از این طریق از سرزمین‌هاى ناشناخته‌ی محیط خویش مطلع گردند. بعدها کوچ کردن از یک محل به محل دیگر، صید و شکار و تعیین حدود، احداث کانال‌هاى آبیارى و جمع‌آورى مالیات از جمله مواردى بوده که آنها را نیازمند تهیه‌ی نقشه کرده است. احساس قرار داشتن در فضایى معین و ابداع وسیله‌اى براى درک این احساس، از ابتدایى‌ترین جوامع بشرى تا کنون قابل ردیابى است.
در بسیارى از جوامع نقشه‌ها مقدم بر نوشتن و حتى مقدم بر علائم ریاضى بودند و بعدها در ابتداى قرن نوزدهم با نظامى که امروزه نقشه‌بردارى خوانده مى‌شود همراه شدند. بر روى نقشه‌هاى مربوط به 4500 سال قبل که بر خشت‌های خام و به دست قبایل بابل تهیه گردیده رودخانه چند رشته‌اى و سلسله جبال و اراضى وسیع بابل نشان داده شده است.
نمونه‌ی نقشه‌هاى مصر باستان بر روى پاپیروس متعلق به 3400 سال قبل است که بر روى آن کوه‌هاى داراى معادن، حوضچه‌ها و استخرهاى مخصوص شست‌وشوى طلا، نقاط مسکونى، معابد و محل نگهدارى اشیاى قیمتى مشخص شده است. تهیه‌ی نقشه در یونان باستان نیز داراى اهمیت بوده، بین 2500 تا 3000 سال قبل یونانیان از راه دریا به سرزمین‌هاى دور دست مسافرت مى‌کردند. در آن زمان کره زمین را مانند دیسک بر آمده‌اى مى پنداشتند و معتقد بودند زمین به وسیله اقیانوس رودخانه مانندى محصور شده است.
فن نقشه‌بردارى بعدها از یونان به روم انتقال یافت. در روم صدور اسناد مالکیت براى اراضى و اخذ مالیات و تعیین میزان آن، انجام این عملیات را اقتضا مى‌کرد. پس از افول ستاره روم باستان، براى مدتى پیشرفت فن نقشه‌بردارى نیز متوقف شد، تا این که در سال 827 میلادى اعراب در شمال غربى بغداد محاسبه‌ی محیط کره زمین را آغاز کردند و بسیارى از لغات و اصطلاحات متداول نقشه‌بردارى که امروزه نیز به کار مى‌روند، از این زمان مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
در قرون وسطى پیشرفت‌هاى علوم دوران باستان به فراموشى گرایید و کلیسا علیه نظریات کروى بودن شکل زمین و تجسمات جهان به مبارزه برخاست. در آن زمان زمین را به شکل مربع مستطیل ترسیم مى‌کردند که به وسیله اقیانوسى محدود شده بود و بنا به عقاید کلیسا در آن سمت اقیانوس سرزمین‌هایى وجود داشت که مردم نمى‌توانستند به آن دسترسى یابند، که همان بهشت موعود بود. در این قرون نقشه کاملاً تحت قیودات کلیساها درآمد و مصور به علوم و گفتار دور از واقع و فاقد پایه و اساس علمى شد.
در ایران باستان انجام امورى نظیر حفر کانال سوئز و تقسیم‌بندى کشورى در سده‌هاى ششم و هفتم قبل از میلاد گواه این است که ایرانیان باستان اطلاعات دقیق جغرافیایى کمى و کیفى از سرزمین‌هاى خود داشته‌اند و اگر نه به صورت خطى حداقل به صورت تشریحى نقشه‌هایى را تهیه کرده‌اند. متأسفانه در حمله اعراب به ایران بسیارى از منابع با ارزش از جمله نقشه‌هاى تهیه شده از بین رفته است.
با ورود اسلام، گستردگى قلمرو اسلامى، ایجاد یک شبکه پستى و شبکه‌اى از راه‌ها را ایجاب مى¬کرد، همچنین یک دستى زبان و مذهب موجب تشویق مبادلات بازرگانى مى‌شد. از این رو کاروانسراها و راه‌ها که به توسعه این امور مى‌پرداختند نیز هر روز بیشتر مى‌شد. محمد بن موسى خوارزمى نخستین سنگ بناى علم جغرافیاى اسلامى را نهاده است. هم زمان با نقشه‌اى که ابن حوقل از عالم رسم کرد، نوع تازه‌اى از نقشه‌هاى جغرافیایى که شبیه نقشه راهنماست و حاوى اطلاعات اقتصادى و اجتماعى است، پدید آمد. خواجه نصیرالدین طوسى نیز تألیفات ارزنده‌اى در ریاضیات دارد که به دانش نقشه‌بردارى کمک بسیار کرده است. از جمله این رساله‌ها، رساله‌ی کشف الغناء را مى‌توان نام برد که یک دوره مثلثات است و در آن به خصوص قضیه¬هاى هندسه و مثلثات کروى به تفصیل بررسى شده است.
از قرن شانزدهم میلادى به بعد که رفت و آمد بین اروپا و آسیا بیشتر شد و دریانوردان در اقیانوس‌ها به راه افتادند، استفاده از نقشه‌هاى جغرافیایى ضرورت بیشترى یافت و به تدریج نقشه‌ها تهیه و تکمیل شد و به این ترتیب دانش نقشه‌بردارى و نقشه‌کشى راه تکامل پیمود. شروع نقشه‌بردارى معاصر در ایران را باید از زمان مرحوم میرزا تقى خان امیرکبیر، بنیان‌گذار مدرسه دارالفنون دانست. اولین نقشه از همین مدرسه در سال 1229 هجرى شمسى رسم شد و سپس به تدریج به وسیله دانشجویان دارالفنون از مناطق مختلف تهران و دیگر نقاط ایران نقشه‌هایى تهیه گردید، از جمله دانشجویان مدرسه فوق عبدالرزاق بغایرى بود که پایه‌گذار نقشه‌بردارى جدید ایران شد و از سال 1268 تا 1274 هجرى شمسى به تهیه نقشه ایران پرداخت.
نویسندگان: مسعود پورعلی، سجاد زارعیان و زهرا قیامی
کانون جهتیابی طبیعت
دریافت مشاوره تخصصی رایگان