راسته آب بازان (ORDER CETACEA)
رده‌بندی و تنوع راسته آب‌بازان
آب بازان در دنیا شامل 14 خانواده و 86 گونه است. اعضای این راسته به 2 زیرراسته نهنگ‌های بالن‌دار یا بی‌دندان (Baleen Whale or Mysticeti) و نهنگ‌های دندان‌دار (Toothed Whale or Odontoceti) تقسیم می‌شوند. تاکنون 4 خانواده و 18 گونه از راسته نهنگ ها (آب بازان) در آب‌های ساحلی ایران در خلیج فارس و دریای عمان ثبت شده‌اند که نهنگ آبی‌رنگ با طول حداکثر 33 متر بزرگ‌ترین نهنگ ایران و پورپویز بی‌باله با طول حداکثر 2 متر کوچک‌ترین آب‌باز ایران هستند. گونه‌های دلفین بینی‌بطری معمولی، نهنگ کوتوله، دلفین خالدار، دلفین فریزر، نهنگ مینکی، نهنگ سرخربزه‌ای و نهنگ عنبر کوتوله، گونه‌هایی هستند که در آب‌های جنوبی دریای عمان و خلیج فارس دیده شده‌اند و به احتمال زیاد در آب‌های ایران نیز حضور دارند، اما تاکنون هیچ مدرک مستندی از آنها بدست نیامده است.
آناتومی و شنا راسته آب‌بازان
آب بازان، پستاندارانی هستند که تمام عمر خود را داخل آب می‌گذرانند. یکی از بارزترین اختلافات بین پستانداران دریایی و خشکی‌زی شکل بدن و ضمائم آن است. تخصصی شدن برای حیات در آب در طی دوران تکامل منجر به کاهش تدریجی در طول اندام‌های جلویی و عقبی و افزایش مساحت سطح بدن شده است. چشم‌ها در طرفین سر و سوراخ بینی در بالای سر قرار دارد. گردن نداشته و دم به باله دمی تبدیل شده است. برخلاف ماهیان، باله دمی نسبت به سطح آب افقی قرار گرفته و به سمت بالا و پایین حرکت کرده و باعث ایجاد یک نیروی محرکه قوی و کارآمد در آب می‌شود. در سطح پشتی بدن دارای باله پشتی هستند که در برخی گونه‌ها بلند و خمیده و در برخی کوتاه و یا اصلاً وجود ندارد. با صاف شدن برجستگی‌های بدن، حجم نیروی کششی در طول عمل شنا کاهش می‌یابد. 4 نوع نیروی کششی در مقابل پستاندار دریایی وجود دارد که عبارتند از نیروی اصطحکاک، نیروی فشار، نیروی القا شده و نیروی موج که با هر یک باید مقابله کنند.
اندازه شش اعضای این راسته نسبت به توده بدن بر تنظیم شناوری و ظرفیت ذخیره اکسیژن اثر دارد. برقراری تعادل برای حفظ و مصرف اکسیژن در مدت غوطه‌وری مشخص کننده محدودیت‌های شیرجه زنی جانور است. یکی از نشانه‌های پاسخ به غوطه‌وری، کندی در کار قلب و کاهش سرعت ضربان قلب است. سرعت کار قلب 101 تا 111 بار در دقیقه در دلفین بینی بطری 197 کیلوگرمی در غوطه‌وری‌های یک تا چهار دقیقه‌ای به 37 ضربه کاهش می‌یابد. آب‌بازان فاقد غدد تولید کننده عرق و تولید کننده چربی هستند، یک لایه فیبری در زیر پوست دارند که به وسیله چربی و یا روغن پر می‌شود. این لایه به عنوان عایق عمل نموده، دمای بدن را در آب‌های سرد حفظ می‌کند. علاوه بر آن لایه چربی به عنوان منبع ذخیره انرژی عمل می‌کند و در اعماق آب نیز باعث کاهش فشار آب بر بدن می‌شود. قطر لایه چربی در برخی از نهنگ‌های بدون دندان ممکن است از 0.5 متر تجاوز کند. پستانداران دریایی با افزایش لایه چربی زیر پوست به حفظ دما در زمان غوطه‌وری کمک می‌کنند.
پراکندگی و فراوانی راسته نهنگ ها در ایران
آب‌بازان ساکن تمامی آب‌های اقیانوسی و دریاهای بزرگ و نیمه بسته جهان، خلیج‌ها و رودخانه‌های بزرگ هستند. پراکندگی آنها در قطب‌ها تنها با وجود یخ‌ها محدود شده است. از موانع جغرافیایی که باعث جدایی گونه‌ها و جمعیت‌های آنهاست می‌توان به عمق، دمای آب، شیب بستر و مناطقی با تولید پایین مواد غذایی اشاره کرد. اطلاعات دقیقی از فراوانی و پراکندگی اعضای این راسته در آب‌های ایران وجود ندارد و بیشتر اطلاعات مربوط به جانوران به گل نشسته است. از آخرین به گل نشستن‌های دسته جمعی در سواحل ایران می‌توان به 79 دلفین چرخنده و 73 دلفین نواردار در سال 1386 و 11 دلفین معمولی پوزه بلند در سال 1389 در شهرستان جاسک استان هرمزگان اشاره کرد. دلفین‌های گوژپشت در اطراف جزیره قشم و جزایر چهارگانه استان بوشهر، پورپویزها در منطقه حفاظت شده حرای قشم و دلفین بینی بطری در حدفاصل بین جزیره قشم و هنگام، جمعیت‌هایی هستند که در تمام طول سال مشاهده می‌شوند.
زیست شناسی و بوم شناسی راسته نهنگ ها
تولیدمثل آب‌بازان: جانورانی که دارای جثه بزرگ هستند، وقت و انرژی بیشتری صرف فرزندان و انرژی کمتری را صرف تولیدمثل مجدد خود می‌کنند. دوران طولانی بارداری و زاد و ولد کم نهنگ‌سانان ممکن است از نیاز به تنظیم زمان بین تولیدمثل و میزان وجود غذا در طی سال ناشی شده باشد. اندام‌های تناسلی در محفظه شکمی در امتداد خط میانی بدن قرار دارد. معمولا در هر زایمان 1 بچه به دنیا می‌آورند. زمان رسیدن به بلوغ جنسی در بین نهنگ‌ها بین 2 تا 20 سالگی در نوسان است. سن رسیدن به بلوغ جنسی در 1 گونه خاص و یا حتی در گروه خاصی از 1 گونه الزاما یکسان نیست. دارای سیستم جفت‌گیری چند همسری هستند. نهنگ‌های دندان‌دار نر رفتارهای تهاجمی در برابر دیگر نرها به دلیل نزاع بر سر آمیزش با ماده‌ها دارند. آثار زخم روی بدنشان بر اثر این رفتارهای تهاجمی است و با بالاتر رفتن سن آنها این آثار بیشتر می‌شود. اغلب آمیزش و تولیدمثل در طی ماه‌های زمستان صورت می‌گیرد. دوران شیردهی آنها برحسب گونه از چند روز تا چند ماه متفاوت است. جنس نر بزرگ‌تر از جنس ماده است اما در نهنگ‌های بالن‌دار ماده بزرگ‌تر از نرها هستند. شکاف‌های کوچک پستانی در هر طرف از شکاف تناسلی جانور قرار دارد. شیر غنی از چربی است. (در نهنگ‌های دندان‌دار 25 تا 50 درصد و در نهنگ‌های بالن‌دار 10 تا 30 درصد).
تغذیه آب‌بازان: نهنگ‌های دندان‌دار با دندان‌های موجود در فک بالا و پایین خود غذا را گرفته و می‌بلعند. بیشتر از ماهی‌ها تغذیه می‌کنند اما سایر آبزیان نظیر ماهیان مرکب و سخت‌پوستان نیز در رژیم غذایی آنها قرار دارند. نهنگ‌های بالن‌دار، دارای صفحات بلند شانه‌ای به نام بالن هستند که در به دام انداختن سخت‌پوستان پلانکتونی نظیر کوپه‌پودها، آمفی‌پودها و کریل‌ها نقش دارند. شیارهای زیر گلویشان ورود حجم بالای آب را برای آنها فراهم می‌کند و عمل فیلترکردن توسط بالن‌ها انجام می‌گیرد. آنها دارای یک زبان تخصص یافته هستند که در حرکت مواد غذایی به سمت مری کمک می‌کند.
بازیابی امواج: نهنگ‌های با دندان معمولاً صداهای متعددی در زیر آب ایجاد می‌کنند، یکی از صداها به صورت کلیک‌های منظم است. اغلب محققین بر این باورند که امواج صوتی در محوطه پیچیده‌ای واقع در حفره بینی تولید می‌گردد. این امواج پس از متمرکز شدن در ناحیه مِلون (Melon) که محوطه‌ای سرشار از روغن در جلو پیشانی است به بیرون فرستاده می‌شوند. امواج صوتی دریافتی نیز از طریق آرواره زیرین که دارای توده‌های سرشار روغن است مستقیماً به گوش داخلی هدایت می‌گردند. این سیستم بازیابی امواج (Echo-Location) اغلب برای آگاهی از وضعیت محیط اطراف و جستجوی غذا مورد استفاده قرار می‌گیرد. صدای دیگر صدای سوت مانندی است که معمولاً برای ارتباط با یکدیگر به منظور مشخص کردن محدودیت‌ها، حرکت‌های دسته جمعی و انتقال اطلاعات در مورد غذا، خطر و سایر فاکتورها به اعضاء گروه به کار می‌رود. چنین به نظر می‌رسد که نهنگ‌های بدون دندان فقط صداهای سوت مانند را تولید می‌کنند. چشم‌های اکثر آب‌بازان برای دیدن در زیر آب تطابق یافته است. آنها همچنین قادرند بیرون آب را نیز به خوبی ببینند. حس بویایی در نهنگ‌های بدون دندان وجود ندارد و در نهنگ‌های با دندان نیز بسیار کم است.
زیستگاه راسته نهنگ ها
آب بازان در 3 اقیانوس (اطلس، آرام و هند) و تمام دریاها مشاهده می‌شوند. آنها اغلب در نزدیکی سواحل، شیب قاره و جنگل‌های حرا که مواد غذایی در آنجا بیشتر است تجمع پیدا می‌کنند. نهنگ‌های بالن‌دار دارای مهاجرت‌های فصلی هستند. برخی تمایل به آب‌های عمیق و برخی در آب‌های سطحی حضور دارند. رفتارهای جستجوگرانه پستانداران دریایی با تغییرات مربوط به فراوانی و پراکندگی شکار و غذا ارتباط دارد. فعالیت‌های انسانی از جمله عوامل اساسی برهم زننده زیستگاه‌هایی است که برای حرکت و مهاجرت پستانداران دریایی نقش کلیدی دارد. جریانات دریایی از طریق درجه حرارت، شوری، کدورت و عوامل دیگر ممکن است به جهت‌یابی پستانداران دریایی کمک نماید. در بسیاری از گونه‌ها پراکندگی فصلی تحت تاثیر درجه حرارت آب قرار می‌گیرد زیرا این فاکتور بیانگر وضعیت محورهای دمایی برای یافتن مسیر حرکت است. زمانی‌که نهنگ‌ها در مناطق خاصی در حال تغذیه هستند محور مغناطیسی زمین قوی‌ترین حالت خود را نشان می‌دهد. به‌علاوه در بسیاری مواقع مشاهده می‌شود زمانی که این جانوران در جایی تجمع دارند شدت میدان مغناطیسی کم بوده و احتمال می‌رود که با استفاده از این شیوه برای صید ماهی می‌روند.
حفاظت راسته نهنگ ها
عوامل تهدید آب بازان: یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین عوامل تهدید پستانداران دریایی در سراسر دنیا، فعالیت‌های صید و صیادی است. دلیل آن هم به دام افتادن در تورهای ماهیگیری صید صنعتی است. دلفین‌ها در سطح حرکت کرده و تون ماهیان پایین‌تر از آنها حرکت می‌کنند (علت این همراهی مشخص نیست)، بنابراین ماهیگیران با دیدن دلفین‌ها به حضور گله تون ماهیان پی برده و شروع به تور اندازی می‌کنند. این جانوران پس از گیر افتادن در تورهای ماهیگیری نمی‌توانند تنفس کنند و می‌میرند. صیادی با تورهایی نظیر تور گوشگیر، ترال‌ها و تورهای پیاله‌ای یا پرساینرهای صید تون ماهیان در مرگ و میر آنها نقش دارد. برخورد با قایق‌ها، کشتی‌ها و شناورها از دیگر عوامل آسیب و مرگ آنها است. امواج صوتی طبیعی نظیر زمین لرزه‌های زیر آب و امواج مصنوعی که توسط ناوهای جنگی و زیردریایی‌ها تولید می‌شود، به دلیل تاثیر روی عضو ملون آنها، باعث اختلال در سیستم ردیابی و مرگ و میر آنها به خصوص نهنگ‌های اعماق می‌شود. همچنین تغییر مداوم و سریع آب و هوای جهانی و آب شدن یخ‌های طبیعی باعث تغییر زیستگاه و مکان غذایابی گونه‌هایی که در عرض‌های جغرافیایی بالاتر (قطب شمال و جنوب) زندگی می‌کنند، شده است.
به گل نشستن آب بازان: اصطلاح به گل نشستن پستانداران دریایی، زمانی به کار می‌رود که پستانداران دریایی به 2 شکل مرده یا زنده به ساحل بیایند و توانایی بازگشت به آب‌های عمیق‌تر را نداشته باشند. به گل نشستن پستانداران دریایی گاهی به صورت فردی یا گاهی دسته جمعی اتفاق می‌افتد. به گل نشستن فردی زمانی است که یک فرد به تنهایی به ساحل بیاید و به گل نشستن جمعی زمانی است که 2 پستاندار یا بیشتر (در صورتی که مادر و فرزند نباشند) در یک زمان و با فاصله نزدیک به هم به ساحل بیایند. از مهم‌ترین دلایل به گل نشستن می‌توان پیچیدگی شرایط توپوگرافی منطقه، آلودگی‌ها، شرایط آب و هوایی، شکارچیان، سموم طبیعی، اختلال در جهت‌یابی، بیماری، وابستگی گروهی و پیروی از رهبر گروه و صید و صیادی اشاره کرد. شکل سه بعدی پیچیده خط ساحلی، سواحل گلی گسترده با شیب کم، کانال‌های پر پیج و خم، جریانات قوی یا غیر معمول و خورها برای پستانداران دریایی به ویژه آب‌بازان حالت تله دارد و این مناطق را تله و دام نهنگ می‌نامند. به گل نشستن گروهی در این مناطق گاهی با ماه نو و یا ماه کامل که موجب افزایش مد می‌شود، همزمان می‌گردد. در سواحل ایران، منطقه جاسک در استان هرمزگان نمونه‌ای از این حالت است که بیشترین آمار به گل نشستن آب‌بازان نیز مربوط به این منطقه است.
اقدامات حفاظتی برای نهنگ ها: ایجاد شبکه ملی حفاظت و امداد و نجات پستانداران دریایی اولین اقدام حفاظتی محسوب می‌شود. با آموزش به گروه‌های هدف مانند افراد محلی، صیادان و گروه‌های مرتبط با دریا، به نجات آنها در هنگام به گل نشستن کمک می‌شود. اعمال اصلاحاتی نظیر کاهش زمان صید، گسترش سطح متحرک در بخش‌های اساسی تور، استفاده از حس‌گرها و حرکت یک قایق روی تور برای پایین آوردن تور جهت خروج دلفین‌ها، در کاهش مرگ و میر دلفین‌های گرفتار شده در تور پیاله‌ای یا پرساین موثر است.
آب‌بازان و انسان
از هزاران سال پیش آب‌بازان برای انسان‌ها دارای ارزش‌هایی نظیر تأمین گوشت و چربی برای غذا و سوخت روشنایی، استفاده از استخوان‌ها در ساخت مسکن و ابزار و وسایل بوده است. اما امروزه تماشای آب‌بازان در زیستگاه‌های طبیعی آنها با تمرکز برای برقراری ارتباط میان انسان و آب‌بازان یکی ارزش‌های آنها است. در برخی نقاط دنیا از این ارتباط برای درمان بیماری‌های اعصاب و روان به موفقیت‌هایی رسیده‌اند. در برخی کشورهای مختلف جهان نظیر استرالیا، آفریقای جنوبی و کانادا، شاخه‌ای از طبیعتگردی به نام تماشای پستانداران دریایی (Whale watching & Dolphin watching) هر ساله درآمدی پایدار را سبب می‌شود.
هیجان تماشای آنها در طبیعت بسی بیشتر از دیدن آنها در آکواریم‌ها و دلفیناریوم‌ها است. در سال‌های اخیر در ایران نیز تماشای دلفین‌های بینی بطری در حد واسط جزیره قشم و جزیره هنگام و دلفین‌های گوژپشت و پورپویز بی‌باله در منطقه حفاظت شده حرا در شمال جزیره قشم و سرزمین اصلی ایران، باعث آشنایی هر چه بیشتر مردم ایران با پستانداران دریایی و رونق در زندگی مردم محلی شده است.
راسته نهنگ ها (آب‌بازان)
زیر راسته نهنگ‌های بدون دندان
- گونه نهنگ آبی
- گونه نهنگ براید
- گونه نهنگ باله پشتی
- گونه نهنگ سای
- گونه نهنگ گوژپشت
زیر راسته نهنگ‌های دندان‌دار
- گونه نهنگ اسپرم (نهنگ عنبر)
- گونه دلفین گوژپشت
- گونه دلفین یونس
- گونه دلفین بینی بطری هندی
- گونه دلفین بینی بطری معمولی
- گونه دلفین سیاه
- گونه دلفین معمولی پوزه‌دار
- گونه دلفین راه راه
- گونه دلفین فرفره
- گونه دلفین دندان ناصاف
- گونه دلفین فریزر
- گونه دلفین قاتل کوتوله
- گونه پورپویز پوزه پهن
دریافت مشاوره تخصصی رایگان