خانواده خرگوش ها (Family: Leporidae)
افراد خانواده خرگوشها، گوش‌های بسیار بلند و دم کوتاهی دارند. پاها به طول مشخص از دست‌ها بلندترند و بدن برای دویدن‌های سریع شکل یافته است. خرگوشهای ایران از نظر شکل ظاهری و جثه تفاوت‌های زیادی با هم دارند.
در گذشته تمام خرگوشهای ایران را 1گونه به نام Lepus capensis می‌دانستند اما براساس برخی مطالعات اخیر خرگوشهای ایران به 2گونه مجزا تقسیم شده‌اند، که با توجه به تنوع موجود امکان دارد گونه‌های بیشتری نیز وجود داشته باشد.
آثار و نمایه‌ها:
لانه خرگوش: خرگوش در محل استراحت خود یک فرورفتگی ایجاد می‌کند که شباهت زیادی به اثر یا نقش حاصل از زانوی انسان در زمین نرم دارد که در سمت عقب عمیق‌تر و عریض تر است. سطح محل استراحت اغلب از برگ‌ها و امثال آن پاک است و حیوان روی زمین لخت دراز می‌کشد.
استراحت و زادآوری خرگوشها: محل استراحت خرگوشها کاملاً جدا از محل به دنیا آوردن نوزادان است. محل به دنیا آوردن نوزادان در داخل یک سوراخ است که فقط زمان شیر دادن به آن‌ها مادر وارد سوراخ می‌شود و در بقیه مواقع برای جلوگیری از خطر شکارچیانی همچون روباه‌ها، ورودی سوراخ را با خاک می‌پوشانند. سوراخی که نوزادان در آن به دنیا آمده‌اند اغلب به وسیله کرک و موهای خود مادر که ریخته می‌شود، آستربندی و پوشیده می‌شود. محل استراحت معمولاً در عمق یک بوته متراکم قرار دارد و یا به وسیله دستهای علف، سنگ یا چیزهایی شبیه به آن احاطه شده است تا برای خرگوش پناهی در برابر باد باشد. حیوان همیشه به گونه‌ای دراز می‌کشد که عقب بدنش به سمت داخل، جایی که عمیق‌ترین و پهن‌ترین قسمت محل استراحت است، قرار گیرد. خرگوشها در زمان استراحت به گونه‌ای قرار می‌گیرند که روی موهای ضخیم پینه‌های پاهایش استراحت کنند. به این صورت که پاها را در زیر بدن جمع و دستهای خود را به سمت جلو دراز می‌کند. خرگوشی که به این حالت دراز کشیده است را به سختی می‌توان تشخیص داد و بنابراین حیوان ممکن است به حالت درازکش پنهان باقی بماند به حدی که بتوان به حیوان خیلی نزدیک شد.
در زمستان محل استراحت خرگوش به طور کلی یک گودی است که با چنگال‌هایش در برف کنده است و برف به دلیل گرمای بدن حیوان آب شده است. در برخی از مناطق نیز در زیر برف تونل ایجاد کرده و تمام روز را در آن به استراحت می‌پردازد. در مکان استراحت نقشی از پاهای دراز خرگوش دیده می‌شود.
ویژگی ردپای خرگوش: خرگوش در هر دست 5 انگشت دارد که انگشت درونی (شست) کوتاه بوده و اثر در ردپا نامشخص است. پا بلند و باریک و دارای 4انگشت است. هر انگشت دارای یک چنگال باریک صاف است که در ردپا به ویژه در ردپاهای ایجاد شده در برف به وضوح دیده می‌شود. بر روی زمینهای سفت و سخت اثر چنگال‌ها دیده نمی‌شود.
کف پای خرگوش با لایه ضخیمی از موهای زبر که به پا حالت ارتجاعی می‌دهند و جایگزین پینه شده‌اند، پوشیده شده است. لایه موها تا زیر انگشتان کشیده شده و در ردپاهای واضح و مشخص اثری شبیه به پینه‌ها را ایجاد می‌کنند.
هر کدام از ردپاها شکلی نوک‌دار (مثلث مانند) دارند. اندازه طول رد دست بر روی خاک تقریبا 5سانتیمتر و عرض آن 3 سانتیمتر است. در برف اثر پاها از دست بیشتر است؛ زیرا حیوان برای به دست آوردن سطح تماس بیشتر با زمین تا حد امکان انگشتانش را از هم باز می‌کند. همچنین برای ثبات بیشتر در برف یا زمینهای شنی از استخوان کف پای خود هم استفاده می‌کند که باعث می‌شود اثر پا کشیده‌تر از اثر دست به نظر آید. هنگام حرکت سریع بر روی زمین¬های سخت، خرگوش تنها با انگشتان پا گام برمی‌دارد و اثر پاهایی که ایجاد می‌کند چندان از اثر دست‌ها بزرگتر نیستند.
اثر حاصل از خرگوشی که نشسته است را به صورت پاهای بلند در کنار هم و اثرهای کوچکی از دست‌ها به موازات هم در جلو می‌توان دید.
الگوی رد پای خرگوش: رد پای خرگوش را به راحتی می‌توان بر اساس الگو یا مدل ردپای آن تشخیص داد. خرگوش از حیواناتی است که به وسیله پریدن و تاختن حرکت می‌کند. در نتیجه ویژگی ظاهری ردپای آن این است که در سرعت‌های مختلف (آهسته، سریع یا حرکت یکنواخت و معمول) الگوی ردپای آن بسیار منظم و همیشه یکسان است. در برف اثر پاها بلندتر از اثر دست‌ها است.
هر گروه ردپایی از 4 ردپای مستقل و جدا از هم تشکیل شده است. در عقب 2 ردپای کوچک متعلق به دست‌ها است به طوری که یکی در پشت دیگری است و تقریباً در یک خط قرار دارند و در جلو 2 ردپا متعلق به پاها است که در کنار یکدیگر و معمولاً بلندتر از اثر دست‌ها هستند.
فاصله بین گروه‌های ردپایی و بین اثر پاها در یک گروه با افزایش سرعت حرکت حیوان زیاد می‌شود. در حالت عادی حرکت حیوان به صورت تاختن است ولی در هنگام حرکت با سرعت بالا شبیه به پریدن می‌شود. چنانچه رد یک خرگوش را دنبال کنید، خواهید دید در مواقعی خرگوش قبل از آنکه پرش بزرگی کرده و جهت مسیر خود را کاملاً تغییر دهد به عقب برگشته و رد خود را در مسافت کوتاهی دنبال کرده و بر روی رد قبلی خود حرکت می‌کند. این حرکت عجیب بی‌شک برای گیج و گمراه کردن شکارگرانی نظیر روباه‌ها است که ممکن است رد او را دنبال کنند.
سرگین خرگوش: سرگین خرگوش به آسانی قابل تشخیص است. در زمستان سرگین آن‌ها به رنگ قهوه‌ای روشن یا زرد-قهوه‌ای و اندکی مسطح هستند، اما در دیگر فصل‌ها به طور معمول گرد و سخت با قطر 9 تا 12 میلیمتر و عرض 6 تا 8 میلیمتر هستند که عمدتاً از بخش‌های خشبی گیاهان تشکیل شده است که در سطح آن به طور واضحی قابل تشخیص هستند. رنگ آن مطابق با آنچه که خرگوش خورده متغیر است و در معرض باران و آفتاب به تدریج روشن‌تر می‌شود. در تابستان که خرگوش از غذاهای آبدار طریق تغذیه می‌کند سرگین تیره‌تری دفع می‌کند. خرگوش پس از تغذیه به سرعت به مخفیگاه خود که در زیر یک بوته گیاه متراکم و یا شکاف یک سنگ یا صخره است می‌رود و غذای نیمه هضم شده خود را دفع و سپس به سرعت از آن تغذیه می‌نماید. پس از هضم کامل، سرگین‌ها را در مسیر دویدن خود به صورت پراکنده دفع می‌کند.
ارزش اقتصادی خرگوشها:
خرگوشها به علت فراوانی و پراکندگی زیاد، طعمه مناسبی برای پرندگان شکاری و پستانداران گوشت‌خوار به شمار می‌روند و بقای آن‌ها را به خصوص در فصل زمستان که طعمه اصلی کم است تضمین می‌کنند. مطالعات اخیر مشخص نمود که در حال حاضر خرگوش یکی از غذاهای اصلی یوزپلنگ در ایران است. در بسیاری از کشورها از خرگوش به عنوان منبع تأمین گوشت و از پوست آن جهت تهیه دستکش و یقه لباس استفاده می‌شود. در برخی از مناطق کردنشین آذربایجان غربی و کردستان شکار خرگوش به وسیله سگ تازی، و یا تعقیب رد و گرفتن آن در زیر برف یکی از ورزش‌های محبوب و هیجان‌انگیز محسوب می‌شود و می‌توان به عنوان جاذبه‌ای توریستی مطرح گردد. گاهی اوقات به علت فقیر شدن مراتع و کمبود مواد غذایی به مزارع کشاورزی، به ویژه باغ‌ها و قلمستان‌ها، خساراتی وارد می‌سازند. در مواردی خرگوشها عامل انتقال بعضی بیماری‌ها به انسان هستند.
وضعیت فعلی خرگوشها:
دشمنان طبیعی خرگوش پرندگان شکاری نظیر عقاب طلایی و پستانداران گوشت‌خوار مانند گرگ، روباه، یوز و گربه‌های وحشی هستند. به علت این که اکثر مردم ایران تمایلی به خوردن گوشت خرگوش ندارند در حال حاضر خطری نسل خرگوش را تهدید نمی‌کند. ولی از آنجایی که در فقه شافعی گوشت خرگوش حلال است، در اکثر مناطقی که کردهای اهل تسنن زندگی می‌کنند، به علت شکار بی‌رویه، به خصوص به وسیله تازی، جمعیت آن به شدت کاهش یافته است.
از خانواده خرگوشها 2 گونه در ایران زندگی می‌کنند:
- گونه خرگوش غربی (اروپایی)
- گونه خرگوش شرقی (آسیایی)
دریافت مشاوره تخصصی رایگان