ایلات و عشایر ایران
پراکنش ایلات و عشایر ایران در پهنه جغرافیای کشور یکسان نیست و چه بسا مناطقی که در گذشته از تراکم زیاد جمعیت عشایری برخوردار بوده و امروزه به خاطر رشد سریع شهرنشینی یا تبدیل اراضی به کاربری‌های صنعتی، کشاورزی و... از تعداد و تراکم جمعیت عشایری در این مناطق کاسته شده است. با این حال مناطقی از کشور، بخصوص حوزه سلسله جبال زاگرس و به ویژه نواحی وسیعی از زاگرس مرکزی، هنوز هم عرصه کوچ و استقرار تعداد زیادی از ایلات و طوایف عشایری کشور است. بر این اساس، ایلات و طوایف عشایر ایران از نظر حوزه‌های اصلی کوچ و استقرار به شرح زیر قابل طبقه‌بندی هستند.
طبقه‌بندی ایلات و عشایر بر اساس حوزه‌های کوچ
الف: ایلات و عشایر مستقر درحوزه غرب و جنوب ایران
بخش اعظم این حوزه در مناطق غرب و جنوب ایران و رشته كوه‌های زاگرس كشیده شدهاست كه دارای آب و هوای مرطوب و مراتع نسبتا غنی و بیش از 10,000,000 هكتار جنگل بلوط، بادام كوهی و پسته وحشی است. وجود خصوصیات طبیعی یاد شده سبب شدهاست که ایلات و عشایر متعددی در این منطقه پراكنده باشند. منطقه مذکور شامل استانهای كردستان، كرمانشاه، ایلام، اصفهان، چهارمحال و بختیاری، لرستان، كهگیلویه و بویراحمد، فارس، خوزستان و بوشهر می‌شود.
وجود ارتفاعات سرسبز و خنک در كنار دره‌های پرآب و جنگلی و دشت‌های معتدل و نسبتا گرم در یک محدوده نزدیک، زندگی كوچ‌نشینی در چارچوب یک منطقه محدود را میسر ساخته و دامداران را از رنج كوچ‌های طولانی و برون منطقه‌ای رهایی بخشیده است. هرچند که در بخشی از نواحی این حوزه مثل مناطق کوچ و استقرار 2 ایل بزرگ قشقایی و بختیاری، با کوچ‌های بین استانی و مسیرهای طولانی تا حد چند صد کیلومتر مواجه هستیم.
از نظر مردم‌شناسی، برخی از گروه‌های عشایر معروف این حوزه عبارتند از: عشایر كرد، عشاير لرستان (لر و لک)، عشایر ترک قشقایی و خمسه فارس.
عشایر قشقایی
ب: ایلات و عشایر حوزه شمال غرب
حوزه استقرار عشایر شمال غربی ایران شامل عشایر مستقر در سرزمین آذربایجان (استانهای آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان) و بخشی از گیلان است كه به دلیل كوهستانی بودن منطقه از تنوع آب و هوایی برخوردار است. جنگل‌های تنک، مرغزارهای سرسبز و مراتع پهناور و سرسبز از ویژگی‌های این ناحیه است كه سبب رونق زندگی عشایر در این منطقه شده است.
در آذربایجان، ایلات و طوایف متعددی مانند ایل شاهسون و ارسباران زندگی می‌كنند. ییلاق آنها عمدتا در كوهپایه‌های سبلان و قوشه داغ در پیرامون شهرهای مشگین شهر، سراب و اهر واقع است و طوایف خلخال در كوه‌های طالش زندگی می‌كنند. قشلاق شاهسون‌ها و طوایف ارسباران در دشت مغان و گرمسیر طوایف خلخال، حاشیه رود قزل اوزن است.
ایلات کردزبان میلان و جلالی نیز در همین حوزه در منتهی الیه شمال غربی در حاشیه مرز استان آذربایجان غربی با کشور ترکیه زندگی می‌كنند. مهمترين ايلات اين قطب را عشاير شاهسون، جلالی، قره‌داغ (ايل ارسباران) ميلان، شكاک، زرزا، پيران، پنيانشين، سادات، قره پاپاق، مامش و سعدلو تشكيل می‌دهند.
عشایر شاهسون
در دوره‌های راهنمایان گردشگری به تفصیل درباره اقوام ایران و فرهنگ آنها صحبت خواهد شد، برای اطلاع از شرایط شرکت در دوره‌ها می‌توانید از طریق فرم زیر اقدام نمایید.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
پ: ایلات و عشایر حوزه شمال شرق
حوزه شمال شرقی ایران به دلیل وسعت زیاد از اقلیم متنوعی برخوردار است. این سرزمین دارای جنگل در قسمت‌های شمال غربی خود و مراتع متوسط و ضعیف در سایر قسمت‌ها است. حوزه عشایری شمال شرق مشتمل بر عشایر مستقر در استانهای خراسان رضوی و شمالی، سمنان و بخشی از مازندران و گلستان می‌شود. از نظر مردم‌شناسی در این حوزه گروه‌های عشایری کُرد مانند زعفرانلو و شادلو، عشایر ترک منطقه خراسان مانند بازمانده ایلات افشار و قاجار و تیموتاشی و ترکمن‌های یموت، آتابای، جعفربای، گوگلان، تکه و برخی عشایر محلی مانند سنگسری‌ها، طوایف احسانی و اعرابی زندگی می‌كنند.
ايلاتی نظير ایلات زعفرانلو و شادلو از عشایری هستند كه در زمان شاه عباس اول صفوی به خراسان كوچانده شدند. ایل افشار كه از دیرباز در خراسان ساكن بوده است، از ایلات ترک زبان است. ایلات كرد زعفرانلو در شمال و شمال شرقی خراسان رضوی پراكنده شده اند. ایلات ترک افشار از منتهی‌الیه شمالی خراسان، درگز و كوهپایه‌های كپه داغ تا الله‌اكبر تا هزار مسجد ایلات ترک افشار و قره قویونلو و ... كوچ می‌كنند.
در مناطق تربت جام، تایباد و خواف، ایلات تیموری، هزاره و طوایف بلوچ و سیستانی زندگی می‌كنند. در حركت به جنوب با ایل بهلولی مواجه می‌شویم كه ییلاق‌شان در ارتفاعات بیرجند و قائنات است. اما مهمترين ايلات حوزه شمال شرق عمدتا بصورت پراكنده و به حالت رمه‌گردانی و نيمه كوچندگی زندگی می‌کنند.
عشایر ترکمن
ت: ایلات و عشایر حوزه شرق و جنوب شرق
در حوزه شرق و جنوب شرق كشور كه بخشی از منطقه خراسان بزرگ و استانهای سیستان و بلوچستان و كرمان و هرمزگان را در بر می‌گیرد، تقریباً در اکثر نواحی این حوزه، شرایط آب و هوایی خشک و صحرایی حاكم است. این حوزه با تنوع و تضاد اقلیمی شدید و در مجموع، منطقه‌ای كم آب و كم باران با آب و هوای گرم كویری و اختلاف درجه حرارت چشمگیر در شبانه روز است. عشایر بلوچ، افشار، بچاقچی، سلیمانی و جبال بارزی از مهمترین ایل‌های مستقر درحوزه جنوب شرق ایران هستند.
مجموع شگفتی‌های طبیعی، حوزه یاد شده را به 4 منطقه ییلاقی (دره‌های كوه تفتان و منطقه بردسیر و لاله‌زار و بارز با آب و هوای لطیف و معتدل (با اختلاف شدید درجه حرارت در روز و شب)، گرمسیری (با هوای خفقان‌آور و گرمای شدید در شبانه روز) و ساحلی (با هوای گرم و مرطوب) تقسیم كرده است. بیشترین تراكم جمعیت عشایری این حوزه در امتداد كوهستان‌های مرتفع مركزی كرمان (شهرستان‌های كهنوج، بافت، سیرجان، جیرفت و بم) دیده می‌شوند.
شیوه زندگی خاص عشایر بلوچ، روابط خویشاوندی، پیوندهای اجتماعی، بهره‌گیری از منزلت‌های اقتصادی-اجتماعی درون طایفه‌ای، شناخت امتیازات بر اساس نظام سلسله مراتبی و سرداری ایلی به همراه آداب و رسوم ویژه این قومیت از جمله جاذبه‌های این ایل ساكن كرانه‌های جنوب شرقی ایران است. بلوچ‌ها در مبارزه با طبیعت و اقلیم سخت و در اثر محدودیت منابع و فقر طبیعت، خصوصیاتی ویژه یافته‌اند كه آنان را از عشایر مناطق دیگر متمایز می‌سازد.
مهمترين ايلات جنوب شرق كشور، افشار، جبال بارزی، بلوچ، آیين‌ه‌ای، سليمانی، قرايی، آسيابر، خواجويی، برخوری، پشتكوهی، جازی، جاويدان، رائینی، مابكی، شكاری، شنبو، غربا، كامرانی، كمچی، كماچی سنجری، كوهشاهی، نرمی، ممنی، مهينی، لک بختياری، بچاقچی، لری و ... هستند كه عمدتاً در استانهای كرمان، سيستان و بلوچستان و هرمزگان استقرار دارند.
عشایر بلوچ
ث: ایلات و عشایر حوزه مركزی
حوزه مركزی ایران شامل استانهای زنجان، همدان، سمنان، مركزی، یزد، تهران و بخشی از مازندران می‌شود كه ویژگی عمده آنها، نزدیكی به پایتخت است. این ویژگی سبب شده كه كوچ نشینان این مناطق دارای خصوصیات اجتماعی، اقتصادی و روان‌شناختی متمایزی نسبت به دیگر عشایر باشند. طوایف لر چگینی و غیاثوند، طایفه ترک شاهسون و شاهسون بغدادی و بقایایی از طایفه كلهر در استان زنجان سكونت دارند. بقایایی از طوایف مختلف مانند شاهسون، مغانی، جمشیدی، قشقایی، اینانلو، قراقوینلو، كله كوهی، میش مستی و ... نیز در استان مركزی در میان ساوه و استان زنجان زندگی می‌كنند.
در استان همدان نیز طوایف تركاشوند، ترک یارم طاقلو، جمهور، قراگوزلو و شاهسون زندگی می‌كنند. در دامنه‌های جنوبی البرز و در شمال استان سمنان و شمال و شمال غرب استان تهران، طوایف کوچنده و نیمه كوچ‌نشین با تنوع فراوان نژادی و قومی زندگی می‌كنند به طوری که برخی محققین، این را از نظر داشتن ایلات و عشایر با تنوع قومی زیاد به آلبومی از عشایر کل کشور تشبیه می‌کنند. در محدوده استانهای تهران، قم و مركزی كه جمعيت نسبی و تعداد خانوارهای آن در مقايسه با ساير نقاط عشايری كشور اندک است، عشایر سنگسری، هداوند، شاهسون بغدادی و مغانی، الیکایی، اصانلو، اینانلو، عرب‌های عامری و سرهنگی زندگی می‌كنند.
عشایر سنگسر
جدول زير، توزيع ايلی و طايفه‌ای عشاير كشور در بخش‌های مختلف جغرافيايی را نشان می‌دهد.
| حوزه |
استان |
ایل |
| غرب و جنوب كشور |
آذربايجان غربی |
جلالی، میلان خوي، ميلان ماكو، شكاک، مامش، زرزا، پنیانشن، قره پاپاق |
| كردستان |
عشایر گوران، گلباغی، اورامانات، طوایف مریوان، طوایف سنندج، طواف بانه، طوایف سقز (عشاير كرد) |
| كرمانشاه |
كرد جاف، كلهر، قلخانی، سنجابی، گوران و كرند، ثلاث باباجانی، زنگنه، زوله (عشاير كرد) |
| ايلام |
ایل كرد (عشاير كرد)، ملکشاهی، ارکوازی، شوهان، خزل، روسگه و... |
| لرستان، ايلام |
بیرانوند، حسنوند، پاپی، دریکوند، سگوند، ذلکی، ممیوند، |
| چهارمحال و بختیاری |
ايل بختياري |
| كهگیلویه و بویراحمد |
ايلات بويراحمد (عليا، سفلی، گرمسيری)، بهمئی، طيبی، دشمن زياری، چرام و بابوئی (باوی)، ممسنی |
| فارس |
- ایل قشقايی (عشاير ترک)
- اتحادیه ایلی خمسه شامل عشایرعرب، باصری، بهارلو، اینانلو و نفر
- ايل سرخی، ايل ممسنی (عشاير لر و لک)
|
| شرق و جنوب شرق |
كرمان، سيستان و بلوچستان و هرمزگان |
افشار، جبال بارزي، بچاقچي، بلوچ، آئينه‌ای، سليمانی، قرايی، آسيابر، خواجويی، برخوری، پشتكوهی، جازی، جاويدان، جبال بارزی، رائينی، مابكی، شكاری، شنبو، غربا، كامرانی، كمچی، كماچی سنجری، كوهشاهی، نرمی، ممنی، مهينی، لک بختياری، |
| شمال غربی |
آذربايجان شرقی، غربی، اردبيل و گيلان |
ایل شاهسون، طوایف ارسباران (قره داغ) و طوایف خلخال، ایل میلان و ایل جلالی، اشكاک، زرزا، پيران،پنيانشين، سادات، قره پاپاق، مامش |
| شمال شرقی |
خراسان، سمنان، مازندران و گلستان |
سنگسری‌ها و طوايف اليكايی، احسانی و اعرابی، ایل افشار (ترک)، ایلات زعفرانلو (كرد) و شادلو و قاچورلو، ایلات تیموری، هزاره و طوایف بلوچ و سیستانی، تركمن‌ها |
| مركزی |
زنجان |
طوایف لر چگینی و غیاثوند؛ طایفه ترك شاهسون بغدادی و بقایایی از طایفه كلهر |
| همدان |
طوایف تركاشوند، یارم طاقلو، جیمر(جمهور) و شاهسون |
| تهران، قم ،مركزي |
کله کوهی، کلهر، سنگسری، هداوند، شاهسون بغدادی و مغان |
از نظر تعداد جمعیت و ایلات دارای جمعیت بالای 2,000 خانوار
تعداد ايلات مهم كشور 17 ايل است كه عبارتند از: بختياری، قشقايی، ايلسون (شاهسون)، مميوند، بويراحمد سفلی، خمسه، قره‌داغ –ارسباران، بويراحمد عليا، بهمئی، ممسنی، كرد، طيبی، جلالی، جبال بارزی، ذلكی، بلوچ و افشار.
جدول زير ايلات مهم كشور، پراكنش جغرافيايي و جمعيت آنها را نشان می‌دهد.
ايلات بالای 2,000 خانوار و توزیع جغرافیایی و جمعيت آن در کشور (سرشماری عشایر کوچنده سال 1387)
| ایل |
استان |
جمعیت |
| بختياری |
چهار محال و بختياری، اصفهان و خوزستان |
187,777 |
قشقايی
|
فارس، بوشهر، بخشی از اصفهان و چهارمحال و بختياری |
112,430 |
| ايلسون (شاهسون) |
آذربايجان شرقی و اردبیل و گيلان |
47,248 |
مميوند
|
لرستان و بخشی از خوزستان و همدان |
40,087 |
| بويراحمد سفلي |
كهكيلويه و بويراحمد، بخشي از فارس و خوزستان |
38,668 |
| خمسه |
فارس، بوشهر، بخشي از اصفهان و چهارمحال و بختياری |
31,715 |
| قره داغ – ارسباران |
آذربايجان شرقی |
31,350 |
| بويراحمد عليا |
كهكيلويه و بويراحمد، بخشی از فارس و خوزستان |
20,396 |
| بهمئی |
كهكيلويه و بويراحمد، بخشی از فارس و خوزستان |
20,286 |
| ممسنی |
فارس، بوشهر و بخشی از کهگیلویه و بویراحمد |
20,112 |
| كرد |
ايلام |
18,478 |
طيبی
|
گکهگیلویه وبویراحمد |
17,438 |
| جلالی |
آذربايجان غربی |
15,796 |
| جبال بارزی |
كرمان و هرمزگان |
13,840 |
| ذلكی |
لرستان، بخشی از خوزستان و همدان |
13,263 |
| بلوچ |
سيستان و بلوچستان و بخشی از خراسان |
12,308 |
| افشار |
كرمان و هرمزگان |
12,121 |
با کلیک روی کلمات زیر می‌توانید با آداب و رسوم، فرهنگ و سنن این اقوام آشنا شوید:
- قوم کرد
- قوم لر
- قوم شاهسون
- قوم عرب
- قوم قشقایی
- ایل خمسه فارس
- قوم بلوچ
- قوم ترکمن
در ارتباط با ایلات و عشایر به موضوعات زیر میپردازیم:
1. ایل و ایلیاتی در ایران
2. سیستم‌های خویشاوندی و ساختار اجتماعی ایلات
3. کوچ عشایر
4. سرزمین و قلمرو کوچ‌نشینان
5. مسکن عشایر
6. اقتصاد کوچ‌نشینان
7. تغییر سبک زندگی ایلیاتی در ایران
8. پراکندگی ایلات ایران