خانواده در ساختار اجتماعی ایلات
در ساختار اجتماعی- سیاسی کوچ‌نشینان خانواده کوچک‌ترین و اصلی‌ترین واحد اجتماعی ایل است که بدنه اصلی این جامعه را تشکیل می‌دهد. خانواده در قاعده هرم ساختار اجتماعی ایلات قرار داشته و به عنوان یک واحد تولیدی وظیفه اصلی تأمین معاش و رفاه خود و اقتصاد ایل را از راه دامداری برعهده دارد.
خانواده در ایلات دارای ساختار پدرسالاری و پدرتباری بوده و از پدر، مادر، پسران، دختران و فرزندان پسری تشکیل می‌شود. سرپرستی این واحد کوچک اجتماعی بر عهده پدر است. در خانواده‌های پدرتباری ایلات، پسران حق آب، مرتع و زمین را از پدر به ارث می‌برند. فرزندان ذکور در خانواده‌های پدرتباری از جایگاه مهمی برخوردار هستند زیرا علاوه بر آنکه تبار و نام خانواده را زنده نگه می‌دارند، نیروی کار مهمی نیز در اقتصاد خانواده محسوب می‌شوند. همچنین میزان قدرت نظامی خانواده را در برابر سایر خانوارها افزایش داده و موجب افزایش قدرت طایفه و ایل می‌گردند.
وظایف هر فرد در خانواده
در زندگی کوچ‌نشینی علیرغم اهمیت بسیار زیاد فرزندان ذکور در تامین معاش خانواده، تمامی افراد در اقتصاد خانواده سهیم بوده و هر یک از اعضا وظایف مشخصی را بر عهده دارند. جنس، سن و موقعیت اجتماعی، تعیین کننده مسئولیت واگذار شده به هر یک از افراد خانواده است.
پخت و پز، بچه‌داری، تهیه فرآورده‌های لبنی (همچون ماست، روغن، کشک، پنیر و ...)، آوردن آب از چشمه، جمع کردن هیزم، تولید صنایع دستی و ... جزو وظایف بانوان محسوب شده که بیشتر در داخل و اطراف چادر صورت می‌گیرد.
چوپانی، داد و ستد، شرکت در فعالیت‌های سیاسی و تصمیم‌گیری‌های عمومی، حفاظت از خانواده و دام‌ها، شکار و ... جزو کارهای مردانه محسوب می‌شود.
دوشیدن شیر دام‌ها، پشم‌چینی، جمع آوری اسباب و وسایل و آمادگی برای کوچ جزو وظایف مشترک زنان و مردان است.
تمامی افراد خانواده حتی بچه‌ها نیز در زندگی کوچ‌نشینی مشارکت دارند. کارهایی همانند غذا خوردن بره‌ها و بزغاله‌ها در مناطق نزدیک چادر و همچنین نگهداری بره‌ها و بزغاله‌ها در هنگام دوشیدن دام‌ها و یا کمک در آوردن آب و جمع آوری هیزم از جمله وظایف بچه‌ها است.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
زندگی ایلیاتی
زندگی ایلیاتی ساده، بدون تجملات، مختصر و بدون لوازم اضافی و غیرکاربردی است. البته این به مفهوم عدم استفاده از تزئینات نیست بلکه زیبایی و تزئین بخشی از وسایل کاربردی، در زندگی عشایر جاری است به عنوان نمونه می‌توان به تزئینات و نقوش بکاررفته در خورجین، نمکدان، مفرش و ... اشاره نمود که در عین کاربردی بودن آنها، تزیینات نیز به بهترین شکل در ساخت آنها استفاده شده است. در زندگی کوچ‌نشینان تنها لوازم کاربردی منطبق بر نیازهای اساسی آنان وجود دارد. به همین دلیل لوازم زندگی بسیار مختصر و حداقل شده است. حجم وسایل و لوازم زندگی به گستردگی و وضعیت اقتصادی خانواده، جایگاه اجتماعی سرپرست خانواده و همچنین تعداد احشام باربر (انواع خودرو) آن خانواده (که خود تابعی از وضعیت اقتصادی خانواده است) نیز بستگی دارد.
با ورود تکنولوژی، تغییرات عمده‌ای در ساختار زندگی کوچ‌نشینان ایجاد شده‌است. یکجانشین شدن ایلات اعم از گروه‌های نیمه کوچنده، رمه‌گردان و یکجانشین، به خودی خود باعث تغییر احتیاجات و ملزومات زندگی روزمره این گروه‌ها شده است.
ازدواج در بین عشایر
ازدواج در بین کوچ‌نشینان کارکردهای مختلفی دارد. ازدواج و تشکیل خانواده امکان کسب استقلال را به افراد داده و موجب گسترش دودمان می‌شود. داشتن فرزند به خصوص فرزند پسر مهمترین کارکرد ازدواج در جوامع کوچ‌نشین محسوب می‌شود. همانگونه که عنوان شد فرزندان پسر هم به عنوان نیروی کار نقش مهمی در تقویت بنیه اقتصادی خانواده دارند و هم قدرت نظامی و هم پشتوانه خانواده محسوب شده و امنیت خانواده و ایل را تامین می‌نمایند. تعدد فرزندان پسر ضمن بالا بردن جایگاه اجتماعی فرد در جامعه‌های ایلیاتی و ایجاد اعتبار برای وی، از نظر سیاسی نیز موقعیت وی را در بین سایر اعضای دودمان قوی‌تر می‌کند. فرزندان پسر باعث سربلندی و غرور پدران هستند و پشتوانه‌ای برای دوران پیری والدین محسوب می‌شوند. پسران همچنین ضامن بقاء نسل یک فرد و دودمان هستند.
ازدواج وظیفه شرعی هر فرد مسلمان است و کوچ‌نشینان ازدواج را ادای وظیفه شرعی می‌دانند. ارضای غرایز جنسی از دیگر کارکردهای ازدواج است و هرگونه روابط جنسی خارج از محدوده خانواده مردود بوده و گناه بزرگی محسوب می‌شود و می‌تواند موجب درگیری‌های خطرناکی نیز بشود.
در گذشته چند همسری در بین خوانین و کلانتران رایج بوده و برخی از این ازدواج ها نیز جنبه سیاسی داشته و برای اتحاد با سایر ایلات انجام می‌شد، اما ازدواج در بین قشر عامه اکثر کوچ‌نشینان ایران به صورت تک همسری بوده و فقط در بعضی شرایط خاص مثل نازایی زوج، عدم داشتن فرزند پسر از همسر اول و یا از کارافتادگی همسر اول ازدواج مجدد صورت می‌گیرد. تنها در بین عشایر عرب خوزستان و همچنین در بین بلوچ‌ها چند همسری رواج دارد که فرهنگ جوامع مورد بحث است و عوامل مذهبی از دلایل آن است.
ازدواج در بین اکثر کوچ‌نشینان درون گروهی بوده و تمایل چندانی به ازدواج با خارج از ایل خود ندارند. تعصبات قومیتی و قوانین عرفی، نزدیکی فرهنگی، سهل‌تر بودن ازدواج درون گروهی و هزینه‌های به مراتب کمتر این نوع ازدواج (شیربها، مهریه و ...) از عمده‌ترین دلایل ازدواج درون گروهی در بین کوچ‌نشینان بوده و طلاق در بین تمامی کوچ‌نشینان امری نکوهیده و نادر است.
امرار معاش کوچ‌نشینان
از طرفی ایلات تنها جنگاوری، سپاهیگری و سوارکاری را در کنار دامداری می‌پسندند و در بسیاری از نقاط ایران در گذشته و حال کسانی که از راه پرورش دام امرار معاش نمی‌کنند و بر خلاف افراد عادی ایل، به حرفه‌ای غیر از دامداری مشغول هستند، مورد علاقه مردم کوچ‌نشین نیستند. جناب آقای دکتر بهاروند این گروه را طبقه نیمه مطرود جامعه عشایری نامیده‌اند.
نوازندگان، سلمانی‌ها، آهنگران و ... طبقه نیمه مطرود جامعه کوچ‌نشین را تشکیل داده و خانواده‌های ایلیاتی تمایلی به ارتباط و وصلت با این گروه ندارند و از دادن یا گرفتن دختر از این طبقه پرهیز کرده و آن را نکوهیده می‌دانند.
نوازندگان علیرغم آنکه جزو لایه‌های نیمه مطرود جامعه ایلیاتی محسوب می‌شوند اما در تمامی مراسم‌های ایل حضوری جدی دارند. اعیاد، عروسی‌ها، جشن‌ها، عزاها و حتی کوچ، همگی با نوای نوازندگان همراه است و نوازندگان ایلیاتی زندگی کوچ‌نشینی را می‌سرایند. آنها شادی‌ها، غم‌ها، پیروزی‌ها، شکست‌ها و شاید بتوان گفت تاریخ شفاهی جامعه خود را در قالب سرود و شعر در آورده و با نوای ساز‌های خود برای مردمان کوچ‌نشین می‌خوانند.
این گروه در هنگام محصول، سهم خود از محصول را از تمامی خانواده‌ها گرفته و در هنگام مراسمات مختلف نیز معمولاً مبلغی به عنوان هدیه دریافت می‌کنند.
ساختار اجتماعی - سیاسی کوچ‌نشینان
(از کوچک به بزرگ)
خانواده
دودمان
تیره
طایفه
ایل