گونه شاهین دودی Sooty Falcon
نام فارسی: شاهین دودی (ترمتای دودی)
نام علمی: Falco concolor
نام انگلیسی: Sooty Falcon
نام‌های محلی: ترکی: بز ترومتای، کردی: ترومته‌ی بوور
زیرگونه‌های شاهین دودی
ترمتای دودی زیرگونه‌های متفاوتی ندارد.
ویژگی‌های ظاهری گونه شاهین دودی
طول بدن 33 تا 36 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 85 تا 110 سانتیمتر است. شاهینی متوسط جثه با پرو بال خاکستری یکدست و بالهای باریک و کشیده است. نر و ماده همشکل (ماده اندکی بزرگتر) و فاقد تغییرات فصلی هستند. پرنده‌ی بالغ سر و روی تنه‌ی خاکستری مایل به آبی و شاهپرهای پرواز به ویژه شاهپرهای اولیه‌ی تیره‌تر از رنگ روی تنه دارد. دم باریک و به نسبت کوتاه و انتهای آن مثلثی شکل است (پرهای میانی آن اندکی بلندتر هستند). زیرتنه و سطح زیر بال‌ها خاکستری و نوک آن‌ها تیره‌تر به نظر می‌رسد. همچنین حلقه‌ی دور چشم‌ها، نرمه‌ی گوشتی قاعده‌ی منقار و پاها زرد مایل به نارنجی است. در پرنده‌ی نابالغ سر با کلاهخودی به رنگ قهوه‌ای مایل به خاکستری پوشیده شده و خط شاربی تا زیر چشم‌ها ادامه می‌یابد. روی تنه قهوه‌ای‌تر از پرنده‌ی بالغ و حاشیه‌ی بسیاری از پرها نخودی است. زیرتنه نخودی همراه با لکه‌های طولی متعدد به رنگ قهوه‌ای خاکستری است که به زیرتنه‌ی پرنده نمایی راه‌راه می‌دهد. دم تیره با نوارهای عرضی روشن (این نوارها در دو پر میانی دیده نمی‌شود) با یک نوار پهن تیره انتهایی دارد.
ویژگی‌های زیستی گونه شاهین دودی
ترمتای دودی مناطق پست خشک و بیابان‌هایی با پوشش گیاهی بسیار کم، تپه‌ها و صخره‌های بیابانی، همچنین جزایر درون دریا و کرانه‌های دور از ساحل را به عنوان زیستگاه برمی‌گزیند.
- پرواز: پرنده‌ای اجتماعی است و در گروه‌های کوچک دیده می‌شود. پروازی فعال با بال‌زدن‌های سریع دارد.
- تغذیه: به تنهایی یا جفت به شکار می‌پردازد و اغلب طعمه را در حال پرواز شکار می‌کند. بیشتر از حشرات، پرندگان کوچک و خفاش‌ها تغذیه می‌کند.
- تولید مثل: جوجه-آوری از اواسط اردیبهشت به طور منزوی یا در کلنی‌های پراکنده در نواحی بیابانی و نیمه‌بیابانی، سواحل خشک یا جزایر صخره‌ای آغاز می‌شود. تک همسر است و آشیانه‌اش گودی کوچک و فاقد مواد گیاهی است که آن را درون حفره‌های کم‌عمق، روی زمین در پناه بیرون زدگیهای صخره‌ای، بوته‌های انبوه یا صخره‌ها می‌سازد. معمولاً 3 و گاهی 2 تا 4 تخم بیضی تا نیمه بیضی کوتاه، صاف، به رنگ سفید، با خالهای قرمز مایل به بلوطی یا قهوه‌ای مایل به نخودی کمرنگ و به ابعاد 31.2 × 40.2 میلیمتر می‌گذارد. تفریخ تخم‌ها 27 تا 29 روز طول می‌کشد.جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، تا حدی ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند، در 32 تا 38 روزگی آشیانه را ترک می‌کنند ولی همچنان تا حدود 46 روزگی وابسته به والدین هستند.
زیستگاه گونه شاهین دودی
این پرنده در جزایر درون دریا و صخره‌های بیابان به سر برده و در سوراخ سنگ‌ها یا در حاشیه آب سنگ‌های مرجانی و به ندرت زیر بوته‌ها آشیانه می‌سازد.
مکان‌های مهم زادآوری گونه شاهین دودی در ایران
لانه‌ی خود را درون حفره‌ی صخره‌ها می‌سازد اما به ندرت دیده شده که زیر بوته‌ها لانه گذاری کرده است. در جزیره‌ی قشم زادآوری دارد و ممکن است در سایر جزایر موجود در خلیج فارس نیز آشیانه سازی کندو در منطقه‌ی نایبندان طبس نیز در دو سال مختلف در مرداد و تیر دکورد شده است که ممکن است در این مکان نیز زادآوری داشته باشد.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
پراکندگی گونه شاهین دودی
- پراکنش در جهان: شاهین دودی در شمال آفریقا (از لیبی به سمت غرب)، جزایر دریای سرخ و شبه جزیره‌ی عربستان و در برخی از جزایر خلیج فارس زادآوری می‌کند. زمستان‌ها به شرق آفریقا مهاجرت می‌کند. جمعیت غیر زادآور آن پراکنش بیشتری دارد.
- پراکنش در ایران: به صورت تابستان‌گذران نادر در کشور حضور می‌یابد و در جزیره‌ی قشم جوجه‌آوری می‌کند. گزارشهایی نیز از حضور این پرنده در حوالی طبس در استان یزد در تابستان وجود دارد.
- پراکنش در تهران:تا کنون در شهر تهران رکورد نشده است.
مهاجرت سالیانه گونه شاهین دودی (کوچ)
شاهین دودی یک گونه‌ی آفریقایی محسوب می‌شود که در جنوب و مرکز ایران نیز چند بار رکورد شده است (حتی تا نایبند طبس) اواخر مهر خاورمیانه را ترک و به شرق آفریقا مهاجرت می‌کند و در فروردین برمی‌گردد.
وضعیت حفاظتی گونه شاهین دودی
در ضمیمه‌ی II کنوانسیون منع تجارت بین‌المللی گونه‌های در معرض انقراض (CITES) قرار دارد. در ایران نیز در فهرست پرندگان حمایت شده قرار دارد و دارای ارزش حفاظتی است.
صدای پرنده شاهین دودی
صدای پرنده ترمتای دودی شبیه لیل است اما آرام‌تر و به صورت «کی -کی-کی» شنیده می‌شود.
روش‌های شناسایی گونه شاهین دودی
- شناسایی در حالت پرواز از راه دور: در بین پرندگان شکاری ایران، پرنده‌ای کوچک و تقریباً هم اندازه‌ی لیل است. ماده‌ها کمی بزرگتر و تپل‌تر هستند. بال‌ها دراز، بدن لاغر و دم کوتاه دیده می‌شود. رنگ بدن به طور کلی خاکستری تیره با دستان سیاه دیده می‌شود. نوک بال‌ها کاملاً تیز و داسی شکل است. دست‌ها دراز و باریک است و در پرواز کله بزرگ دیده می‌شود.
- شناسایی در حالت پرواز از نزدیک: بالغ‌ها ممکن است به نر بالغ ترمتای پاسرخ شبیه باشند اما زیر بدن کاملاً خاکستری- آبی یکدست است. ماده‌ها کمی تیره‌تر هستند. نرها از نمای زیر، سر و صورت سینه، شکم تا زیر دم آبی- خاکستری و در زیر بال‌ها خاکستری روشن‌اند. دم نیز خاکستری روشن است. در شاهپرهای پروازی راه‌راه دیده نمی‌شود. از نمای بالا، بدن یکدست خاکستری- آبی ولی دست‌ها و انتهای دم سیاه است (سیاهی انتهای دم حدود 5 سانتیمتر است). جوان‌ها سری خاکستری دارند. گونه‌ها و گلو کرم رنگ است. خط سبیلی خاکستری در صورت نمایان است. از نمای بالا روی بدن تقریباً یکدست خاکستری است اما شاهپرهای اولیه (دست) سیاه دیده می‌شود. دم خاکستری است و هیچ راه‌راهی در آن دیده نمی‌شود. پشت گردن دو لکهی کرم رنگ مانند لیل وجود دارد. از نمای زیر پرهای پوششی و شاه‌پرها راه‌راه به هم فشرده دارند. لبه‌ی بال یک نوار تیره در انتها و یک نوار روسن نازک در آخر دم است.
- شناسایی در حالت نشسته: پرنده‌ای باریک و کشیده است. شاهپرهای بالی از دم بلندتر هستند. بالغ‌ها آبی- خاکستری و شاه‌پرها سیاه و گلو تقریباً سفید است. خط سبیلی کمی تیره‌تر از رنگ صورت است. پاها پرتقالی- زرد و بینی و خلقه‌ی چشمی کاملاً زرد است. در پرندگان جوان بینی و حلقه‌ی چشمی آبی یا سبز رنگ است.
بخش‌های بدون پر گونه شاهین دودی (لخت)
در نرهای بالغ، بینی، پاها و حلقه‌ی چشمی و پوست لخت جلوی چشم زرد- نارنجی است اما در ماده‌ها لیمویی رنگ است. در جوان‌های 2 ساله بینی و حلقه‌ی چشمی سبز- زرد تیره است ولی مانند بالغ‌ها نمایان نیست. در نابالغ‌ها پاها سبز- زرد یا آبی کمرنگ است. در تمام سنین رنگ چشم‌ها قهوه‌ای تیره است.
فازهای رنگی متفاوت گونه شاهین دودی
ترمتای دودی 1 فاز تیره دارد. در این فاز روی تنه، سینه و شکم در طبیعت سیاه رنگ دیده می‌شود.
گونه‌های مشابه شاهین دودی
ممکن است با پرندگان شکاری هم اندازه‌ی خود از خانواده‌ی Falconidae اشتباه گرفته شود. ج.ان‌ها ممکن است با جوجه‌ی لیل و ترمتای پاسرخ و بالغ‌ها ممکن است با ماده ترمتای پاسرخ اشتباه شود.
- ترمتای پاسرخ نر بالغ: دم یکدست تیره و شاهپرهای بالی نقره‌ای (از زاویه‌ی بالا) و تیرگی مشخص زیر بال در قسمت پرهای پوششی و سرخی پاها (در شاهین دودی پاها زرد است) و قرمزی پوش‌پرهای زیر دم (در شاهین دودی طوسی) از نشانه‌های خاص این گونه است که آن را از ترمتای دودی متمایز می‌کند. در حالت نشسته طول شاه‌پرها تا لب دم است در حالی که در شاهین دودی لبه‌ی شاه‌پرها کاملاً از دم بلندتر است.
- ترمتای پا سرخ جوان: رنگ کلی خاکستری است و دم از بالا کاملاً راه‌راه دیده می‌شود. روی سر بور است. پیشانی، گونه‌ها و پوش‌پرهای دمگاه سفید است. در هنگام پرواز سینه در زمینه‌ی سفید نقطه نقطه طولی دارد و زیر بال کالاً سیاه و سفید دیده می‌شود و یک نوار سیاه مشخص در لبه‌ی بال دارد. در حالت نشسته طول شاه‌پرها تا لب دم و در شاهین دودی لبه‌ی شاه‌پرها کاملاً از دم بلندتر است.
- لیل: لیل در سینه و شکم نقطه نقطه‌های سیاه درشت (که خط عمودی را تشکیل می‌دهد) دارد. بالغ‌ها در قسمت پوش‌پرهای زیر دم و پایین شکم قرمز رنگ هستند جوان‌ها در هنگام پرواز در انتهای دم بند تیره ندارد.
تشخیص جنسیت گونه شاهین دودی
در ترمتای دودی ماده‌ها معمولاً تیره‌تر و کمی آبی- خاکستری هستند. پاها، بینی و پوست لخت اطراف چشم در نرها نارنجی- زرد اما در ماده‌ها لیمویی است. در جوان‌ها تشخیص جنس امکان‌پذیر نیست. در صورت در کنار هم بودن، نرها کمی کوچکتر، بال‌ها باریکتر و لاغرتر هستند.
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
- گونه بالابان
- گونه لاچین
- گونه لیل
- گونه بحری
- گونه ترمتای
- گونه دلیجه
- گونه دلیجه کوچک
- گونه شاهین
- گونه شاهین آمور
- گونه شاهین بلوچی
- گونه شاهین پاسرخ
- گونه شاهین دودی
- گونه شاهین سرحنایی
طبقه‌بندی گونه شاهین دودی
Falco concolor
Morphological characteristics: 33-36 cm length and 85-110 cm wingspan. A medium-sized falcon with wholly grey plumage and long narrow wings, which extend well beyond tail at rest. Sexes similar (female slightly larger) with no seasonal variation. Adult bird with bluish grey head and upperparts. Flightfeathers, especially primaries, darker than upperparts. Also with short narrow tail with pointed tip (central feathers slightly longer than others). Underparts and underwing grey with darker tips. Eye-ring, cere at base of bill, and legs orange-yellow. Juvenile with cap and upperparts brown with buff featherfringes, underparts buff with bold black spots forming broken streaks; bold moustachial stripe black, rear side of head, cheek, and neck pale buff; tail and underwing barred buff and brown, tail with broader brown sub-terminal band and buff-white tip.
Biological characteristics: Prefers arid lowlands and desert with isolated rocky hills or cliff walls, as well as rocky offshore islets. Gregarious, often seen in small flocks. Flight active with rapid wing-beats. Hunts singly or in pairs, catching prey in flight after long pursuit. Feeds chiefly on small birds, sometimes bats and large insects. Breeding starts early May. Monogamous. Nest a shallow depression on ground without lining , built on shaded ledge, in rock fissure, or on ground under pile of stones or bush. Usual clutch 3, sometimes 2-4, short oval to semi-oval white eggs mottled with chestnut-red or brown to pale buff spots, 40.2×31.2 mm in size. Eggs hatch after 27-29 days. Chicks semi-altricial and nidicolous. Fledging period 32-38 days but depend on parents for food for 46 days.
Distribution and abundance: A rare and local summer visitor, breeding on Qeshm Island (Hormozgan). Also recorded in Tabas region during summer.
Conservation status: Listed in Appendix II Convention on International Trade in Endangered Species (CITES). Also concerned as protected species in Iran and is of conservation values.