گونه قرقی Eurasian Sparrowhawk
نام فارسی: قرقی
نام علمی: Accipiter nisus
نام انگلیسی: Eurasian Sparrowhawk
نام‌های محلی: ترکی: قرقی، کردی: واشه، گیلانی: واشک (چی چینی)، لری: سَنگَک-باشُو
زیرگونه‌های قرقی
قرقی 6 زیرگونه دارد. زیرگونه nisus در غرب پالئارتیک تا غرب سیبری، زیرگونه wolterstorffi در کورسیکا و ساردینیا، زیرگونه punicus در شمال آفریقا، زیرگونه granti در جزایر قناری، زیرگونه nisosimilis از مرکز تا شرق سیبری، خاورمیانه و ژاپن پراکنش دارد. یک زیرگونه دیگر به نام melaschistos نیز در کوه‌های آسیای میانه و هیمالیا ایزوله شده است.
ویژگی‌های ظاهری گونه قرقی
طول بدن 28 تا 38 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 55 تا 70 سانتیمتر است. قوشی کوچک‌جثه با بدنی لاغر، بال‌های کوتاه و گرد، دم بلند با انتهای مستطیلی و پاهای دراز به رنگ زرد است. نر و ماده متفاوت (ماده به مقدار قابل توجهی بزرگتر) و فاقد تغییرات فصلی هستند. در پرنده‌ی نر بالغ روتنه خاکستری تیره، گونه‌ها خرمایی و گلو رنگ پریده است و لکه‌ی سفیدی در پس گردن دارد. زیرتنه و پوشپرهای زیر بال‌ها مخلوطی از رنگ‌های نارنجی مایل به قرمز و سفید همراه با نوارهای عرضی منقطع باریک و نزدیک به هم است. شاهپرهای پرواز در سطح زیر بال‌ها نیز مخطط هستند. دم باریک و بلند به رنگ خاکستری با 4 تا 5 نوار عرضی تیره دیده می‌شود. پرنده‌ی ماده‌ی بالغ با روتنه‌ی قهوه‌ای تیره یا قهوه‌ای خاکستری و نوار ابرویی سفید با امتدادی تا پس سر دیده می‌شود. زیرتنه‌ای سفید همراه با نوارهای عرضی منقطع باریک و نزدیک به هم و شاهپرهای پروازی مخطط در سطح زیر بال‌ها دارد. دم در پرنده‌ی ماده بلندتر از نر است. پرنده نابالغ شبیه به پرنده ماده است ولی روتنه‌ی آن قهوه‌ای مایل به قرمز کمرنگ است و زیرتنه با خال‌ها و نوارهای عرضی کوتاهتر و نامنظم‌تر قابل تفکیک است.
ویژگی‌های زیستی گونه قرقی
جنگل‌ها، درختزارها، پارک‌های شهری و نواحی مسطح باز را ترجیح می‌دهد. به استثنای دوره‌ی جوجه‌آوری پرنده‌ای منزوی است.
- پرواز: پروازی با بال زدن‌های به نسبت سریع و پیوسته همراه بال‌بازرَوی‌های کوتاه دارد و با بال‌هایی مسطح و اندکی مایل به جلو و دم جمع شده در دایره‌هایی با شعاع کوچک بال‌بازرَوی می‌کند.
- تغذیه: به طور عمده از پرندگان کوچک‌جثه تغذیه می‌کند. برای شکار در ارتفاع کم در حاشیه پرچین‌ها، فضاهای باز درون جنگل، حاشیه رودخانه‌ها و در بین درختچه‌ها به سرعت پرواز می‌کند و طعمه‌ی خود را با تعقیب روی زمین یا هوا می‌گیرد.
- تولید مثل: جوجه‌آوری از اواسط فروردین و با تشکیل دوباره‌ی قلمروهای سنتی در درختزارها آغاز می‌شود. تک همسر است و آشیانه‌اش کپه‌ای مسطح از شاخه‌های کوچک خشک و برگ‌دار است که آن را روی درختان بنا می‌کند. گاهی نیز آشیانه‌ی خود را روی آشیانه‌ی قدیمی پرندگان دیگر می‌سازد. به طور معمول 4 تا 5 و گاهی 2 تا 7 تخم نیمه بیضی کوتاه، به رنگ سفید مایل به آبی و به ابعاد 31.8 × 39.8 میلیمتر می‌گذارد. تفریخ تخم‌ها 32 تا 35 روز طول می‌کشد جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، تا حد زیادی ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند، در حدود 32 روزگی آشیانه را ترک می‌کنند ولی همچنان تا حدود 27 روز پس آن توسط والدین مراقبت و تغذیه می‌شوند.
زیستگاه گونه قرقی
این پرنده در حاشیه روستاها، شهرها و نواحی جنگلی، درختزارها و بیشه‌ها به سر برده و در بوته‌ها یا بیشه‌ها آشیانه می‌سازد. در ایران، نیمه مهاجر و فراوان است.
مکان‌های مهم زادآوری قرقی در ایران
این گونه در آذربایجان، اردبیل، گیلان، مازندران و گلستان زادآوری دارد.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
پراکندگی گونه قرقی
- پراکنش در جهان: قرقی از اروپا تا شمال آفریقا و آسیا تا ژاپن پراکنش دارد.
- پراکنش در ایران: در جنگل‌های خزری و کوهستان‌های کلیبر در استان آذربایجان شرقی جوجه‌آوری می‌کند و زمستان به استثنای نواحی جنوب شرقی کشور که کمیاب است، در همه‌جا دیده می‌شود. در مناطق جنگلی شمال ایران از آذربایجان تا پارک ملی گلستان بومی است و در زمستان‌ها در سراسر ایران پراکنش دارد.
- پراکنش در تهران: زمستان‌ها به تهران مهاجرت می‌کند و تقریباً در تمام پارک‌ها و فضاهای سبز بزرگ حتی در لابه‌لای شاختمان‌ها در حال پرواز دیده می‌شود.
مهاجرت سالیانه گونه قرقی (کوچ)
قرقی در منطقه‌ی وسیعی از اروپا تا روسیه و کشورهای آسیای میانه و ایران (غرب، جنوب و جنوب شرق دریای مازندران) زادآوری دارد و بومی است. در پاییز و زمستان بخشی از جمعیت آن‌ها به سمت نواحی جنوبی‌تر مهاجرت می‌کنند. در زمستان‌ها به جز در مناطق جنوب شرق کشور، قرقی را می‌توان در سایر نقاط ایران مشاهده کرد.
وضعیت حفاظتی گونه قرقی
در فهرست پرندگان حمایت شده ایران قرار دارد و دارای ارزش حفاظتی است.
روش‌های شناسایی گونه قرقی
- شناسایی در حالت پرواز از راه دور: پرنده‌ی شکاری کوچک با بال‌های پهن و گرد اما کوتاه و دمی دراز با انتهای صاف است. پرواز به صورت بال‌زدن‌های نامنظم با بال‌بازرَوی کوتاه است. پروازش کمی موجی است. وقتی بال می‌زند کمی بالا رفته و هنگام بال‌بازرَوی اندکی ارتفاع کم می‌کند. روی بال‌ها تیره و زیر بال روشن دیده می‌شود. هنگام ارتفاع گرفتن کمی بال‌ها را جلوتر از سر نگه می‌دارد که در این حالت دست‌ها از بازو پهن‌تر دیده می‌شود. دم باریک و بلند و وقتی باز است در محل اتصال به بدن باریک دیده می‌شود. لبه‌ی شاهپرهای بالی یک نوار سربی رنگ وجود دارد. هنگام بال‌بازرَوی لبه بال‌ها رو به پایین است و بال‌ها رو به پایین دیده می‌شود.
- شناسایی در حالت پرواز از نزدیک: در فاصله نزدیک راه‌راه‌های زیر بدن و بال‌ها نمایان است و به شناسایی کمک می‌کند. در انگشت‌ها 6 خط دیده می‌شود. بال‌ها پهن و گرد است. P10 و P9 از شاه‌پر P8 کوچکترند و کمی به سمت داخل بدن انحنا دارند. در زیر دم بعد ای پوش‌پرها 3 نوار پهن مشخص دیده می‌شود. در جوان‌ها و ماده‌ها خط ابرویی سفید کمرنگ دیده می‌شود. گونه در جوان‌ها راه‌راه فشرده (تیره دیده می‌شود) و دور چشم تیره است. در ماده‌ها نیز تیرگی ماسک مانندی دور چشم دیده می‌شود و گونه‌ها تیره است. چشم‌ها زرد هستن. رنگ پشت بدن تقریباً یکنواخت و در جوان‌ها قهوه‌ای و بالغ‌ها خاکستری است. گونه‌ها، سینه و شکم نرها حنایی رنگ دیده می‌شود.
- شناسایی در حالت نشسته: گونه شکاری نسبتاً کوچک با سر ظریف و کوچک، دم دراز و بال‌هایی کوتاه که در نهایت تا وسط دم امتداد دارد. پاها و انگشتان زرد، نازن و بلند است. رو تنه در جوان‌ها قهوه‌ای تیره با رنگ کرم- نخودی در حاشیه پرهاست. اغلب پشت کمر و کتف کمی روشنتر است. سینه نقطه نقطه‌های قهوه‌ای تیره دارد که در کنار هم راه‌راه‌های عرضی را تشکیل می‌دهند. در گلو نقطه نقطه‌ها کوچک است و در امتداد هم یک خط عمودی را تشکیل می‌دهند.
ماده‌ها در پشت بدن قهوه‌ای- خاکستری و سینه با راه‌راه‌های باریک، فشرده و عرضی سفید است. گونه‌ها روشن (با راه‌راه‌های نازک) و گوش‌پرها تیره است. ماده‌ها و جوان‌ها خط ابرویی سفید دارند اما به پهنای ابروی طرلان نیست. در نرها، گونه و سینه تا شکم حنایی رنگ است.
بخش‌های بدون پر (لخت) گونه قرقی
منقار آبی- خاکستری و بینی سبز- زرد است (در پیغو بینی پف کرده و منقار سیاه است). رنگ پاها در جوان‌ها زرد کمرنگ و در بالغ‌ها لیمویی- زرد است. چشم‌ها از زرد تا نارنجی تغییر رنگ می‌دهند و در پرنده‌های مسن نارنجی می‌شود. در جوان‌ها چشم‌ها لیمویی- زرد روشن است که در یک سالگی کاملاً زرد می‌شود (ممکن است در برخی، چشم‌هایشان در دو سالگی نارنجی شود). رنگ چشم نرها اغلب نارنجی و ماده‌ها زرد است اما این موضوع برای همه صدق نمی‌کند.
فازهای رنگی متفاوت گونه قرقی
این گونه فازهای رنگی متفاوت ندارد.
گونه‌های مشابه قرقی
شباهت زیادی به سایر شکاری‌ها جنس Accipiter و گاهی با گونه‌های کوچک از خانواده Falconidae دارد.
- طرلان: مشخصاً جثه‌ای تپل‌تر و قوی‌تر دارد. دم کوتاهتر و ته آن گرد است. شکم بزرگ و گردن بلندتر است. طرلان نوار ابرویی سفید مشخصی دارد و گونه حنایی رنگ نیست. در بالغ‌ها رنگ زیر بدن کمرنگ‌تر از قرقی است. در نابالغ‌ها فرم نقطه نقطه‌های روی سینه عمودی است و راه‌راه نیست. در حالت نشسته پاها کوتاهتر و به طور مشخص ضخیم‌تر است. پرهای روی مخرج تپل و باد کرده است اما در قرقی اینطور نیست.
- پیغو: نزدیکترین به گونه از لحاظ شباهت ظاهری به قرقی است. در هنگام پرواز سر بال پیغو تقریباً گوشه‌دار است و تنها 2 یا شاید 3 انگشت دیده می‌شود (سر بال قرقی گرد است و در انتها 6 انگشت دیده می‌شود). دم پیغو کمی کوتاهتر از قرقی است. انتهای شاهپرهای P10 تا P6 تیره رنگ است. در هنگام پروازهای طولانی پیغو آرام‌تر بال می‌زند. در نابالغ‌ها رگه‌رگه‌های پررنگ روی سینه وجود دارد و تا زیربغل ادامه دارد. در حالت نشسته و نزدیک بالشتک روی بینی برآمده و متورم است. چشم‌ها تیره و منقار سیاه است. در هنگام مهاجرت در دسته‌های بزرگ هم دیده می‌شود اما قرقی گروه تشکیل نمی‌دهد.
- پیغو کوچک: گونه‌ها تیره است. در گلو خط گلویی دارد که قرقی ندراد. در هنگام پرواز نوک انگشتان سیاه است. دم کوتاهتر و انتهای آن کمی گردتر از قرقی است. دور گردن طوق نخودی رنگ دارد. تعداد انگشتان 5 عدد است اما در قرقی 6 عدد است. ماده‌ها و جوان‌ها در سینه راه‌راه قرمز- حنایی دارند اما قرقی قهوه‌ای است.
- دلیجه و ترمتای: فرم پرواز ممکن است با قرقی شبیه باشد (با بال‌های کاملاً گسترده پرواز می‌کنند) اما هنگام پرواز نوک بال در دلیجه و ترمتای مانند تمام گونه‌های خانواده Falconidae نوک تیز است.
تشخیص جنسیت گونه قرقی
پرنده نر و ماده تقریباً به هم شبیه‌اند اما ماده‌ها از نرها بزرگتر هستند. نرها در بالای سینه و گونه‌ها رنگ حنایی دارند. گونه در ماده‌ها خاکستری است و خط‌خط‌های نازک و کوتاه دارد اما در پرواز، هنگامی که پرنده تنهاست تشخیص پرنده نر و ماده دشوار می‌شود.
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
طبقه‌بندی گونه قرقی
Accipiter nisus
Morphological characteristics: 28-38 cm length and 55-70 cm wing-span. A raptor with thin body and long yellow legs, distinguished by short rounded wings and long square-ended tail. Sexes dissimilar (female much larger) with no seasonal variation. Adult male with dark grey upperparts, rufous cheeks, and pale throat with a white patch on nape. Underparts and under wing-coverts barred reddish orange and white. Dark grey underside of flight-feathers barred white. Tail long and narrow, pale grey-brown with 4-5 dark brown bands. Adult female with dark brown or grey-brown upperparts and white supercilium extending to nape. Underparts white with close and narrow dark brown bars, underwing flight-feathers striped, and tail longer than in male. Juvenile resembles female but feathers of upperparts fringed rufous when plumage fresh and dark bars on underparts less regular, more spotted.
Biological characteristics: Prefers forests, woodland, parks, and open country with isolated copses or trees. Solitary outside breeding season. Flight with rapid continuous wing-beats and short gliding. Soars in small circles with wings held at level of body and slightly forward and tail spread or closed. Chiefly feeds on small birds. Flies at low altitude along fences, hedge rows, glades, riverbanks, or among bush chasing prey and finally gripping it either on ground or in flight. Breeding starts mid-April by re-forming traditional territories in woodlands. Monogamous. Nest a flat structure of dry branches and leafy twigs, built on trees. Occasionally uses old nest of other birds. Usual clutch 4-5, sometimes 2-7, short semi-oval bluish white eggs, 39.8×31.8 mm in size. Eggs hatch after 32-35 days. Chicks, semi-altricial and nidicolous, fed bill-to-bill by female parent, leave nest in 32 days, but still cared for and fed by parents for another 27 days.
Distribution and abundance: A fairly common breeding bird in the Caspian forests and the Kaleibar Mountains in northern Azarbaijan; a common winter visitor occurring throughout Iran, but scarce in Sistan-Baluchestan.
Conservation status: Listed in protected species of Iran and is of conservation values.