عناصر مشترک معماری مساجد

به طورکلی، مساجد دارای عناصر مشترکی هستند، که آن‌ها را از سایر بناها متمایز می‌سازد. این عناصر مشترک عبارتند از: ورودی، صحن، ایوان، مناره، گنبد، شبستان و محراب. باید توجه داشت که بعضی از مساجد فاقد صحن و مناره هستند، مانند مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان و تعدادی از مساجد اولیه اسلامی نیز گنبد ندارند مانند تاریخانه دامغان، اما هیچ مسجدی نمی‌تواند محراب نداشته باشد.
بنابراین کلیه عناصر ذکر شده به نوعی، کم یا زیاد در ساختمان مساجد به کار گرفته شده‌اند. مثلاً بعضی از مساجد دارای چندین محراب هستند مانند مسجد جامع اصفهان که 9 محراب دارد. ولی همه مساجد دارای حداقل یک محراب در جهت قبله می‌باشند.

- فضای ورودی مساجد

فضای ورودی که معمولاً همراه با سردری بلند و زیبا جلوه‌گری می‌کند، با حالت دعوت‌کنندگی به فضای عبادی مسجد، در بدو ورود به آن طراحی شده‌است. سردر و فضای ورودی اغلب مساجد دارای تزیینات و کاشی‌کاری می‌باشند. از مهم‌ترین ویژگی این فضا، نحوه اتصال آن با میدان، گذر و یا عرصه شهری می‌باشد.

- صحن مسجد (حیاط)

صحن از جهاتی برای هر بیننده‌ای از مهم‌ترین قسمت‌های مسجد به شمار می‌رود. حیاط مساجد مانند سایر کاربری‌ها، نمادی از درونگرایی معماری ایرانی است. شکل حیاط مساجد با الهام از مسجد النبی و الگوهای معماری قبل از اسلام مانند کاخ آشور، چهار گوش بوده است. در شهرهای بزرگ، حیاط پذیرای آن دسته از نمازگزاران روز جمعه که در شبستان‌ها جا نمی‌شدند، بوده است. لذا حیاط هیچگاه فضای بدون کاربرد محسوب نمی‌شد. این فضای میانی و روحانی محل نمایش بیشتر عناصر تزیینی مسجد بوده است.
مسلمانان قبل از برپایی نماز می‌بایست وضو بگیرند. بنابراین امکانات وضو گرفتن در اغلب مساجد وجود داشته است. حوض‌های وسط صحن مساجد از فضای خالی حیاط می‌کاسته و با انعکاس نمای ساختمان در خود فضایی رنگارنگ به وجود می‌آورده است.
در بعضی از مساجد ایرانی در حیاط، سکویی وجود دارد، که از کف حیاط قدری بلندتر است، تا به عنوان معبر عمومی از آن استفاده نشود. این مکان در شب‌های تابستان به عنوان نمازخانه استفاده می‌شده‌است. بعضی از مساجد نیز فاقد حیاط بوده اند، مانند مسجد کبود تبریز و مسجد شیخ لطف‌اللّه اصفهان.

- ایوان مسجد

همان گونه که پیش‌تر اشاره شد، ایوان از ویژگی‌های مهم معماری ایرانی بوده است. ایوان‌های مساجد اغلب بلند و متناسب با بنا بوده‌اند. به علاوه وجود تاق‌نماهای بسیار در اطراف ایوان، نمای حیاط را متناسب می‌نموده است. سقف ایوان‌ها که از نظر شکل مانند نیم گنبد بوده، با انواع مقرنس‌ها، آجرکاری‌ها وگچ‌بری‌ها مزین شده‌است. ایوان صفه صاحب (ایوان جنوب) و صفه استاد (ایوان غربی) و صفه درویش در مسجد جامع اصفهان از تنوع و زیبایی خاصی برخوردار می‌باشند.

- شبستان مسجد

شبستان یا بخش سرپوشیده مسجد که در آن نماز گزارده می‌شود، یکی از فضاهای اصلی همه مساجد بوده است، که معمولاً دارای دو بخش زنانه و مردانه است. اکثر مساجد دارای شبستان زمستانی و تابستانی می‌باشند. این فضا که محراب در آن واقع است، در بعضی از مساجد با ستون و در بعضی دیگر بدون ستون می‌باشد. شبستان‌های بدون ستون از ویژگی‌های مساجد عثمانی می‌باشد. در بعضی از مساجد، شبستان دارای گنبدخانه بوده است. که نمونه آن مساجد امام اصفهان و جامع اردستان می‌باشد.

- گنبد مسجد

در دوره‌های مختلف معماری ایرانی، هخامنشیان به دلیل سیطره بر بخش مهمی از جهان و تلاش در جلب نظر اقوام تحت نفوذ خود، توانستند بهترین مصالح چوبی و سنگی را برای ساخت بناهای تخت جمشید از نقاط مختلف دنیای آن زمان تهیه نمایند.
در ادوار بعد با تغییر شرایط سیاسی کشور، معماران نیز به لحاظ توجه به بوم آوردی مصالح، به خصوص در مناطقی که کمبود الوار وجود داشت، سنت ساخت سقف‌های آجری را بنا نهادند. به گواه محققین، مهم‌ترین منبع فنون بناسازی با آجر در صدر اسلام، ایران شمرده می‌شود.
آجر تحمل نیروی فشاری زیادی را دارد و از آنجایی که قوس و گنبد بیشتر بار خود را به صورت فشاری به پایه‌ها منتقل می‌کنند، به همین دلیل آجر که از تحمل بالایی در نیروهای فشاری برخوردار بوده و از خاک رس پخته ساخته می‌شود، بهترین و در دسترس‌ترین ماده ساختمانی را در اختیار معماران ایرانی قرار داده است. گنبد اگر بر روی فضای استوانه‌ای قرار گیرد، می‌تواند به صورت یکپارچه با بدنه بنا اجرا شود. نمونه این قبیل گنبد را در پانتیون روم می‌توان دید.
ولی در گنبد سازی بر روی فضای مکعب مشکل اصلی چگونگی تبدیل فضای مکعبی زیر، به دایره گنبد می‌باشد در معماری پیش از اسلام ایران، برای تبدیل مربع به دایره گنبد از فیلپوش وسِکُنج استفاده می‌کردند. فیلپوش وسکنج خود فضا و طبقه‌ای مستقل، بین مکعب زیر و گنبد بالا نبود و فقط این اتصال را تسهیل می‌کرد.

یکی از نخستین گنبدهای برجا ماندهٔ پس از اسلام، گنبد آرامگاه امیر اسماعیل سامانی در سال 295 هجری قمری است. در این بنا روش گنبدسازی خیلی فراتر از روش اشکانی و ساسانی رفته و شامل سه قوس تقویت کننده می‌باشد، که فشار را از گنبد به دیوارهای اتاق چهارگوش منتقل می‌کند. در این بنا، مربع پلان ابتدا به هشت ضلعی و سپس به دایره زیر گنبد تبدیل شده است و کم کم فضای انتقالی، شخصیت یک طبقه مستقل را به خود گرفته‌است.
در دوران‌های بعد با روش‌های گوشه‌سازی، مربع را به هشت و سپس شانزده ضلعی تبدیل می‌کردند و دایره گنبد را روی آن می‌ساختند. شاهکار سلجوقی در گنبدسازی، گنبد تاج المُلک (خاگی) در بخش شمالی مسجد جامع اصفهان می‌باشد که همه هنردوستان و معماران جهان را شگفت زده کرده است. در این گنبد فضای واسط بین مربع پلان و دایره گنبد دو طبقه شده است. یعنی ابتدا مربع به هشت و در طبقه بعد به شانزده ضلعی تبدیل شده است.

گنبدهای ایرانی صرف نظر از نوع فن و تکنیکی که در ساخت آن‌ها به کار رفته به دو دسته رُک و نار تقسیم می‌شوند. گنبدهای نار مانند گنبد مدرسه چهار باغ اصفهان می‌باشد. گنبدهای رُک نیز به سه دسته تقسیم می‌شوند که عبارتند از:
- گنبدهای هرمی مانند گنبد مقبره حاج عبدالصمد در نطنز.
- گنبد مخروطی مانند گنبد قابوس در شهر گنبد کاووس.
- گنبدهای اورچین یا پل هپل‌های مانند گنبد مقبره دانیال نبی (ع) در شوش.

- محراب مسجد

محراب از نوآوری‌های نخستین معماری دوران اسلامی بوده است، که منشأ آن هنوز محل بحث و گفتگو است. این تاقچه و کاو فرو رفته در دیوار ضمن اینکه جهت قبله را نمایان م یسازد، یادآور حضور پیامبر به عنوان اولین امام جماعت است. چون نخستین محراب در مسجد مدینه، در همان جایی است که پیامبر در خانهٔ اصلی خود هنگام وعظ، برحسب عادت در آنجا می‌ایستادند. محراب های ساخته شده درایران به ویژه محراب های گچ بری شده نظیر محراب الجایتو که در قرن هشتم هجری قمری در مسجد جامع اصفهان ساخته شده، از ویژگی و زیبایی خاصی برخوردار است. از نمونه های زیبای محراب کاشی کاری شده، محراب مسجد جامع یزد می‌باشد.

- مناره مسجد

مناره یکی از عناصر شاخص معماری در بناهای مذهبی اسلامی بوده که پیشینه‌ای کهن در معماری ایران قبل از اسلام داشته است. در خصوص ریشه شکل‌گیری مناره نظرات مختلفی مطرح شده است. بعضی زیگورات را سر منشأ مناره‌های امروزی می‌دانند. بعضی نیز با بهره‌گیری از کلمه مناره، که اسم مکان و به معنای محل آتش یا محل نور می‌باشد، آتشکده را منشأ آن قلمداد می‌کنند پلکان‌های مارپیچ در حفاری‌های باستانی تپه حسنلو، نوشیجان تپه و ساختمان برج مانند در غرب نور آباد ممسنی و برج عظیم فیروزآباد با هسته‌ای مربع شکل و برج پلکانی، نمونه‌هایی از ابتدایی‌ترین ساختمان‌های برج مانند هستند. این بناها شاید زمینه‌ساز ظهور و پیوند سه عنصر معماری یعنی راه پله مارپیچ، برج استوانه‌ای یا چند ضلعی و میله مرکزی باشند، که پدید آورنده اولین نمونه‌های مناره در ایران شدند.
استاد پیرنیا، مناره را به عنوان عامل راهنما در کنار شاه راه‌ها و مسیرهای بیابانی و یا جنگلی برشمرده است، که در دوره‌های بعد به خصوص از زمان سلجوقیان به مقبره بانی آن، یا بزرگان دیگر تبدیل شده است. کاربرد آجر به عنوان مصالح، تنوع تزیینات و کتیبه‌های آجری و استفاده فراوان از فرم‌های استونه‌ای و مخروطی از خصوصیاتی است که مناره‌های برجای مانده از دوره سلجوقی دارا می باشند. دوره سلجوقی را درخشان‌ترین دوران معماری اسلامی ایران به خصوص در احداث مناره معرفی کرده‌اند.

مناره مسجد جامع سمنان و دامغان را می‌توان از قدیمی‌ترین مناره‌های مساجد ایران دانست. بر اساس آثار برجای مانده مساجد اولیه بدون مناره، در قرون بعد با الحاق مناره به آن‌ها، دارای این عنصر شاخص معماری مسجد شدند که از آن جمله مسجد تاریخانه دامغان می‌باشد. هر مناره، شامل چهار قسمت می‌باشد: پایه، بدنه یا ساقه، محل گفتن اذان، تاج یا کلاهک

دریافت مشاوره تخصصی رایگان