مراغه، بهشت پستانداران ماقبل تاریخ
منطقه فسیلی مراغه یکی از منحصر به فردترین مناطق فسیلی جهان است که فسیل‌های متنوعی از پستانداران منقرض شده را در خود جای داده است. این منطقه از سالیان بسیار دور مورد توجه فسیل‌شناسان، دیرین‌شناسان و زمین‌شناسان داخلی و خارجی بوده است و در مراحل مختلف کاوش‌های فسیل‌شناسی، فسیل‌های ارزشمند و منحصر به فردی از این منطقه یافت شده است. از این رو این منطقه با اتفاق نظر بسیاری از زمین شناسان، «بهشت فسیلی ایران» نامیده شده است.
«منطقه فسیلی مراغه» دارای گسترش زیادی از اطراف مراغه و جنوب کوهستان سهند تا تبریز، میانه، ورزقان و بستان‌آباد است. وسعت این منطقه به 40 هزار هکتار می‌رسد که مساحتی برابر 1026 هکتار آن توسط سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان «اثر طبیعی-ملی فسیلی مراغه» حفاظت می‌شود. همچنین وظیفه قانونی حفظ، اکتشاف و استخراج فسیل مهره‌داران ایران با این سازمان است.
مراغه با توجه به غنای گونه‌ای فسیل مهره‌داران یافت شده، یکی از پنج منطقه مهم فسیل‌دار جهان محسوب می‌شود. این منطقه در وسعتی برابر 300 کیلومتر در امتداد شمال به جنوب و 500 کیلومتر در مسیر شرق به غرب گسترش دارد که لایه‌های فسیل‌دار و استخوان‌دار آن مربوط به اواخر دوران سوم زمین شناسی است. منطقه فسیلی مراغه، خاستگاه پستانداران گوشتخوار و علفخوار 5/12 میلیون سال پیش است و از غنی‌ترین مجموعه‌های فسیلی جهان به شمار می‌رود. توالی سازند مراغه حاصل ته‌نشینی رسوبات رودخانه‌ای، مردابی، دریاچه‌ای و دشت سیلابی است و با توجه به مجموعه فسیلی یافت شده و مقایسه آنها با فسیل‌های یافت شده در دیگر مناطق جهان، سن 5/12 تا 5/7 میلیون سال را میتوان برای تشکیل رسوبات و فسیل‌های منطقه در نظر گرفت.
جوامع جانوری فسیل شده مراغه، از پستانداران اکوسیستم‌های استپی و علفزاری بوده و فسیل‌های یافت شده در آن شامل انواع آنتیلوپ و گاوسانان، زرافه، گربه‌ها و ببر دندان خنجری است. در این منطقه از خانواده کفتار دو جنس تشخیص داده شده و از خانواده اسب حداقل سه گونه از جنس هیپاریون در رسوبات قاره‌ای پلیوسن یافت شده است. منطقه فسیلی مراغه به علت داشتن فسیل علفخواران بزرگی چون ماستودونت و دینوتریوم از خانواده فیل‌ها، کرگدن و نخستی‌ها از شهرت جهانی برخوردار است. طی حفاری و مطالعات فسیل شناسی آثار فسیلی با ارزشی چون فسیل عاج ماستودونت، آرواره بالایی کرگدن، جمجمه گوشتخواران، دندان و آرواره اسب ها، آرواره زرافه و فسیل دندان یک انسان ریخت اولیه که احتمالا از گونه «انسان راست قامت» بوده با یک میلیون سال قدمت یافت شده است. در این مطالعات دو گونه جدید از اسب‌ها شناسایی شد که بر همین اساس سن جانوران استپی این منطقه به 5/12 تا 5/7 میلیون سال تغییر یافت. در کل، دو افق پرفسیل و دو افق کم‌فسیل در منطقه قابل تشخیص است. همچنین مجموعه جانوری این منطقه در میلیون‌ها سال پیش مشابه مجموعه جانوری ساوانای امروزی در آفریقاست.
به قلم: علی ترک قشقایی
سایر مناطق فسیلی ایران
قدیمی‌ترین آثار به دست آمده از پستانداران در ایران فسیل ردپای سم‌داران بزرگ، احتمالاً از اجداد کرگدن‌ها، در روستای چاه‌کند بیرجند در استان خراسان جنوبی و پستاندارانی کوچکتر در روستای داش‌بولاغ زنجان است که مربوط به 50 میلیون سال پیش هستند. فسیل ردپای پستانداران نیز در رسوبات جوانتر شهرستان‌های ساری (محل احداث سد شهید رجایی)، زنجان و سمنان گزارش شده‌اند که میتواند نشانگر وجود اجداد پستانداران امروزی چون فیل‌ها و کرگدن‌ها در شمال ایران و وفور انواع غزال‌ها و گوشتخواران در نواحی مرکزی ایران باشد. کاوش‌ها در شرق ایران و غرب شهرستان تربت حیدریه نیز منجر به کشف و شناسایی مجموعه‌ای از بقایای استخوانی علفخوارانی از راسته‌های فردسمان و زوج‌سمان شده است. از فردسمان بقایای دندانی اسب‌ها و کرگدن، از زوج‌سمان بقایای استخوانی و دندانی گراز و سایر زوج‌سمان اهلی و وحشی یافت شده است که بسیاری از آنها امروزه از بین رفته‌اند. این منطقه از رسوبات متنوع آواری، آذرآواری و آتشفشانی تشکیل شده است.
علاوه بر مناطق نام برده شده، از غار کیارام در نزدیکی گالیکش در استان گلستان نیز فسیل گاومیش، خرس، مرال، کرگدن، تشی و گرگ بدست آمده است. همچنین از این غار پستاندارانی از جنس‌های (Cervus sp) و (Felix sp) یافت شده‌اند. علی‌تپه در نزدیکی بهشهر نیز یکی دیگر از مناطق فسیلی ایران است. از این منطقه فسیل گوزن، بزکوهی، گاومیش، جوندگان و حشره‌خواران به دست آمده است. در استان کردستان از غار کانی‌میکائیل بقایای موش خانگی، ول آبزی، ول حفار، همستر دم‌دراز، همستر خاکستری، دوپای ویلیام، پایکا و خرگوش یافت شده است. همچنین از نزدیکی کوهدشت در استان لرستان، بقایای نوعی جرد، جربیل هندی، ول حفار و همستر خاکستری و از غارِ یافته در همین استان، ول آبزی، ول حفار، همستر دم‌دراز، دوپای ویلیام، پایکا و خرگوش بدست آمده است.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان