آشنایی با نظریه زمین ساخت ورقه ای

در سال ۱۹۱۵ آلفرد وگنر دانشمند آلمانی اظهار داشت که قاره‌ها در جای خود ثابت نیستند و به طور دائم در سطح زمین نسبت به هم جابجا می‌شوند. این نظریه تحت عنوان نظریه زمین ساخت ورقه ای شناخته می‌شود. این دانشمند که شاید بتوان او را پایه‌گذار دانش تکتونیک به مفهوم جدیدش دانست، دلایل متعددی را در تأیید نظریه خود ارائه داد که در رأس آنها می‌توان از شباهت باور نکردنی حاشیه آمریکای جنوبی و آفریقا نام برد.

مفاهیم اصلی نظریه زمین ساخت ورقی را به نحو زیر می‌توان خلاصه کرد:

1) بخش‌های خارجی زمین از تعدادی ورقه (صفحه) مجزا درست شده است که به ندرت در داخل آنها زمین لرزه‌ای اتفاق می‌افتد. حاشیه این ورقه‌ها با لزره‌خیزی زیاد مشخص می‌شوند.
2) ورقه‌ها با توجه به موقعیت جغرافیایی کنونی آنها نامگذاری شده است. به طور کلی سطح زمین از تعداد شش ورقه اصلی و بزرگتر به نامهای آفریقا، اورازیا (اروپا – آسیا)، هند، اقیانوس آرام، جنوبگان و آمریکا و تعداد بیشتری ورقه کوچکتر تشکیل شده است.
3) هر ورقه به طور متوسط 150 کیلومتر ضخامت دارد و متشکل از پوسته و گوشته فوقانی، یعنی سنگ کره است.
4) در زیر ورقه‌ها لایه‌ای متشکل از سنگهای نرم و شکل پذیر به نام سست‌کره قرار دارد. کاهش سرعت حرکت امواج لرزه‌ای در سست‌کره وسیله مناسبی جهت تعیین موقعیت آن است.
5) ورقه‌های سنگ کره در یک جا ثابت نیستند و نسبت به هم حرکت می‌کنند. از این رو حاشیه ورقه‌ها مناطق فعالیتهای شدید زمین ساختی، آذرین و دگرگونی است.
6) حرکت ورقه‌ها نسبت به هم در بعضی از مناطق حالت دور شونده دارد مانند خط مرکزی در اقیانوس اطلس و مرکز دریای سرخ. به این صفحات واگرا می‌گویند. در بعضی دیگر از مناطق صفحات به یکدیگر نزدیک می‌شوند و پس از برخورد، یکی به زیر دیگری فرو می‌رود. این فرآیند را فرورانش می‌گویند. مانند فرورانش صفحه عربستان به زیر ایران مرکزی در امتداد زاگرس. این محل‌ها را مرزهای همگرا می‌نامند. در مواردی دیگر نیز گاه صفحات بدون تأثیری بر روی هم از کنار یکدیگر عبور م‌کنند. به این مرزها نیز حاشیه خنثی می‌گویند.

7) اغلب کوه‌های جهان در حاشیه‌های واگرا یا همگرا ایجاد شده‌اند. کوه‌های ناشی از مرزهای همگرا مانند رشته‌کوه هیمالیا، البرز، زاگرس و آلپ. رشته‌کوه‌های ناشی از مرزهای واگرا نیز مانند رشته‌کوه‌های میان اقیانوسی در اقیانوس اطلس. نظریه اصلی در زمینه علت حرکت صفحات اینگونه است که زمین را مانند ظرف آب گرمی که در حال سرد شدن است، در نظر می‌گیرند. در این ظرف جریان همرفتی ایجاد می‌شود. در این حالت آب از وسط ظرف بالا آمده و در سطح پراکنده می‌شود و پس از خنک و سرد شدن از کناره‌ها به پایین می‌رود. احتمال می‌رود که در زمین نیز چنین جریانی البته در مقیاسی بسیار عظیم وجود داشته باشد که از گوشته در زیر پشته‌های اقیانوسی بالا آمده و در زیر حاشیه‌های همگرا پایین می‌رود.

صفحات پوسته زمین نسبت به هم حرکات متفاوتی را بروز می‌دهند و بیشتر زلزله‌ها و آتشفشانها بر روی مرز صفحات پوسته قرار دارند. با شناخت حرکات پوسته زمین و اثرات ناشی از آن نه تنها درک بیشتری از مکانیزم زلزله و آتشفشان‌ها به دست می‌آید، بلکه بیش از 75% ذخایر فلزی در دنیا که در کنار مرزهای گوناگون صفحات کره زمین قرار گرفته‌اند، با افزایش دانش بشر نسبت به این پدیده (زمین ساخت ورقه‌ای) کمک بزرگی در اکتشاف منابع معدنی نیز می‌کند. به عنوان نمونه معدن مس سرچشمه در امتداد زون فرورانش صفحه کوچک عربستان به زیر صفحه ایران مرکزی ایجاد شده است.

دریافت مشاوره تخصصی رایگان