خانواده دوپاها FAMILY DIPODIDAE
گونه دوپای خراسانی
اعضای این خانواده، دستهای بسیار کوچک، پاهای بلند، و دمی دراز دارند. معمولاً به منگوله‌ای با انتهای سفید رنگ ختم می‌شود. دویدن دوپاها مانند کانگورو، به صورت جهش‌های بلندی است که با استفاده از دم و پاها صورت می‌گیرد. برخی از آنها قادرند تا 3 متر به هوا بپرند. علاوه بر آن، دم به منزله فرمان عمل می‌کند و در تغییر جهت حیوان نقش عمده‌ای برعهده دارد. دوپاها گاهی اوقات مانند خرگوش‌ها 4 دست و پا راه می‌روند. تعداد انگشتان پاهای عقب در برخی 3 عدد (جنس Dipus در ایران و Jaculus) و در برخی دیگر 5 عدد است (جنس Allactaga در ایران و pygeretmus). در دوپاهای 5 انگشتی، انگشتان اول و پنجم کوچک و در بالا قرار دارند.
بر خلاف تصور، زیستگاه دوپاها فقط دشت‌ها و مناطق بیابانی نیست، بلکه برخی از گونه‌ها در مناطق سرد استپی و یا مناطق کوهستانی مرتفع بالای 2,500 متر مانند ارتفاعات اطراف دریاچه تار واقع درشهرستان دماوند نیز مشاهده می‌شوند.
خصوصیات ظاهری و زیستی دوپاها
دوپاها مانند سنجابک‌ها و برخی سنجاب‌ها دارای یک جفت دندان پیش آسیا در آرواره بالا هستند (به استثنای جنس Jaculus و Pygeretmus که مانند موش‌ها فاقد این دندان هستند). لانه معمولاً در عمق 50 سانتی‌متری از سطح زمین قرار دارد و به یک راهروی اصلی و چندین راهرو خروجی ختم می‌شود. دوپاها در طول روز و گاهی نیز شب‌ها دهانه و سوراخ خود را مسدود می‌کنند، این عمل بیشتر به خاطر حفظ حرارت و رطوبت لانه و ایجاد میکروکلینای مناسب در فصول گرم است. دوپاها معمولاً در لانه خود در حالیکه روی بغل دراز کشیده‌اند به استراحت می‌پردازند. این عمل به خاطر منطبق کردن پاهای بلندشان با لانه است. دوپاها شبگردند. برخی از آنها خواب زمستانی و برخی نیز خواب تابستانی دارند. بعضی از آنها مانند دوپای کوچک قادرند با سرعت 45 کیلومتر در ساعت بدوند. برخی دیگر نیز مانند پامسواکی‌ها در طول 1 شب می‌توانند کیلومترها راه بروند، به دلیل عدم دسترسی سریع به لانه می‌توان آنها را برای مدت طولانی تعقیب و دستگیر کرد. دوپاها عموماً گیاه‌خوارند ولی گاهی از حشرات نیز تغذیه می‌کنند. در طبیعت آب نمی‌نوشند ولی در اسارت گاهی اوقات به آب احتیاج دارند. حس شنوایی، بویایی، و بینایی قوی‌ای دارند. از فواصل دور خطر را حس می‌کنند و بوی غذا را تشخیص می‌دهند.
گونه دوپای ویلیام
گونه پامسواکی کوچک
تولید مثل: تولیدمثل دوپاها، بر خلاف اکثر جوندگان کم و بستگی به آب و هوا، و به خصوص میزان و پراکندگی باران سالیانه دارد، در عوض طول عمر دوپاها نسبتاً زیاد است و گاهی به 6 سال می‌رسد.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
لانه: دوپاها دارای 3 نوع لانه مختلف هستند.
- نوع اول که ساده‌ترین لانه است، لانه‌های گذرا و موقتی است که کارکردشان عمدتاً برای فرار از دست شکارگران است. این نوع از لانه‌ها تنها دارای 1 اتاقک بوده و ممکن است 1 تا 9 دهانه در هر لانه مشاهده شود.
- نوع دوم، لانه‌های تابستانه هستند که گسترده‌تر از نوع قبلی بوده و ممکن است راهروی آنها تا 3 متر طول داشته باشد که در انتها به یک اتاق آشیانه‌ای کروی شکل ختم می‌گردد. در این نوع از لانه‌های زیرزمینی اندوخته غذایی مشاهده نمی‌گردد، اما بقایای علوفه و شاخ و برگ خشک گیاهان و دانه‌های آنها را می‌توان یافت. به نظر می‌رسد که مواد درون این تونل‌ها به طور منظم تمیز شده و با مواد تازه جایگزین می‌شود.
- سومین نوع لانه‌ها، لانه‌های زمستانه هستند که تنها دارای 1 اتاقک بوده و در عمق‌های متفاوتی قرار دارند و در مقایسه با انواع لانه‌های گذرا و تابستانه در عمق پایین‌تری از سطح زمین قرار گرفته‌اند.
ارزش اقتصادی: طعمه مناسبی برای گوشت‌خواران محسوب می‌شوند. دوپاها در اسارت به خوبی زندگی می‌کنند و به همین دلیل برخی افراد آنها را به عنوان حیوان خانگی نگهداری می‌کنند.
وضعیت فعلی: دشمنان طبیعی دوپاها، روباه، انواع گربه‌ها، جغد و مار است. از وضعیت فعلی گونه‌های این خانواده اطلاع زیادی در دسترس نیست ولی به نظر می‌رسد خطری جدی نسل اکثر گونه‌ها را تهدید نمی‌کند.
از خانواده دوپاها در ایران تا کنون 11 گونه شناسایی شده است:
- گونه دوپای پنج انگشتی کوچک (دوپای کوچک)
- گونه دوپای ویلیامز
- گونه دوپای فرات
- گونه دوپای هاتسون (دوپای بلوچی)
- گونه دوپای توسی
- گونه دوپای کوتوله (خرگوشک)
- گونه دوپای سه انگشتی شمالی (دوپای خراسانی)
- گونه دوپای بلانفورد (پامسواکی بزرگ)
- گونه دوپای مصری کوچک (پامسواکی کوچک)
- گونه دوپای تالر
- گونه دوپای فیروز