سرزمین و قلمرو کوچنشینان
زندگی و معاش کوچنشینان به دام وابسته است و رمه‌ها برای ادامه حیات به علوفه نیاز دارند. بنابراین ایلات برای ادامه حیات کوچ‌نشینی نیازمند به مراتع بوده و به همین علت تمامی ایلات مراتع مشخصی در ییلاق و قشلاق دارند که علوفه مورد نیاز دام‌ها را در طول سال فراهم می‌آورد. زندگی کوچ‌نشینی با اقلیم منطقه تطبیق کامل داشته و اقلیم، تعیین‌کننده نوع دام‌های عشایر، زمان کوچ و مسیر آن نیز است.
بهره‌برداری از مراتع
دسترسی به مراتع در نظام هر یک از گروه‌های کوچ‌نشین دارای قوانین مشخصی است. در برخی ایلات، مالکیت فردی یا خانواده‌ای وجود نداشته و مراتع به تمامی افراد ایل یا طایفه تعلق دارد، همانند ترکمن‌ها، اما در برخی دیگر مراتع متعلق به ایلخانان، خوانین و کلانتران بوده و اجازه بهره‌برداری از مراتع از طریق مالک به افراد طایفه یا تیره واگذار می‌شود.
در تمامی مناطق قلمرو هر ایل مشخص و مرزهای آن از قلمرو سایر کوچنشینان منفک شده است. در درون این قلمرو نیز محدوده هر یک از طوایف و تیره‌ها برای افراد ایل مشخص است. چراگاه‌های یک دودمان به تمامی افراد دودمان تعلق داشته و همگی افراد اجازه بهره‌برداری از مراتع را دارند.
در گذشته میزان بهره‌برداری از مرتع به تعداد دام‌های دودمان بستگی داشت، اما امروزه با ملی‌شدن منابع طبیعی، میزان تعلیف دام‌ها دارای قوانین مشخصی شده است. امروزه ظرفیت برد هر مرتع توسط ادارات کل منابع طبیعی و آبخیزداری تعیین و با اعطای مجوز به دودمان‌های مستقر در آن مرتع، میزان تعلیف مشخص می‌شود.
وایستگی دام به سرزمین
موقعیت جغرافیایی، اقلیم، منابع آبی و خصوصیات زیست محیطی قلمروهای ییلاقی و اشراقی در تعیین دام‌های کوچنشینان تاثیر بسزایی داشته و دارد. دام‌های کوچنشینان با اقلیم قلمروهای ییلاقی و قشلاقی اعم از میزان منابع آبی، نوع پوشش گیاهی، ساختار و خصوصیات زمین و ... سازگاری کامل دارند. به عنوان نمونه، بز، با اقلیم کوهستانی زاگرس سازگاری بیشتری داشته و درصد بالایی از گله‌های کوچنشینان را تشکیل می‌دهد ولی شتر در میان گله‌های کوچنشینان زاگرس جایی ندارد.
اردو
محل قرارگیری و چادر زدن تمامی خانوارهای یک دودمان مشخص است و آنها هر ساله در همان محل‌های قبلی و در چندین اردو، سیاه چادرهای خود را برقرار می‌کنند.
خانوارهایی که یک اردو و در کنار هم سیاه چادرهای خود را برپا می‌دارند دارای مراتع و چراگاه‌های مشترکی بوده، دام‌های خود را در قالب یک گله به چرا می‌برند و در کارهای روزانه به هم یاری می‌رسانند.
اردوها واحدهای اجتماعی - مکانی هستند که شامل تعدادی چادر بوده و اعضای آن در بیشتر مواقع خویشاوند نزدیک هستند. اما ممکن است تمامی اعضای یک اردو، پدرتبار و از یک دودمان نباشند و افرادی از دودمان‌های دیگر نیز در یک محوطه مشخص و در کنار سایر اعضای اردو قرار گرفته باشند. اعضای اردو در قالب گروه کوچ می‌کنند و در تمامی مراحل کوچ در کنار یکدیگر قرار داشته و کوچ، تنها با همیاری تمامی اعضای اردو امکان پذیر است.
عوامل موثر در ایجاد یک اردو
تنها روابط پدرتباری و خویشاوندی نسبی یا سببی موجب ایجاد یک اردو نمی‌گردد و عوامل متعدد دیگری نیز می‌توانند در پیدایش و تشکیل اردوها وجود داشته باشند که برخی از آنها عبارتند از:
- تعداد دام‌ها
- قلمروهای مشترک و دسترسی به آب
- ناامنی
- مراتع مشترک
- کمبود نیروی انسانی
- شخصیت ریش سفید
- درگیری و ناسازگاری بین اعضا
کردها و لرها مجموعه چند سیاه‌چادر (دوآر / بُهُون) در کنار یکدیگر را که تشکیل یک اردو می‌دهند، مال می‌نامند.
کوچنشینان ترک زبان شاهسون و ترکمن‌ها اردوهای مشتمل بر چند چادر (چادر شاهسونان: اِو، چادر ترکمانان: اوی) را اوبه یا اوبا و قشقایی‌ها نیز این اردوها را بیله یا اوبا می‌نامند.
کوچنشینان بلوچ، اردوها را هَلگ یا لوگان می‌نامند که از مجموع چند سیاه چادر یا همان گِدام تشکیل شده است.
ییلاق و قشلاق
قلمروهای کوچنشینان شامل ییلاق، قشلاق، ایل‌راه و مناطق میانوند است.
ییلاق معنی تابستانگاه (در زبان ترکی یای به معنی تابستان و لاق پسنوند مکان) به قلمروهای تابستانی ایلات و عشایر اطلاق می‌شود. با فرا رسیدن بهار، کوچنشینان، کوچ ییلاقی خود را آغاز می‌کنند و بخشی از بهار و تمامی تابستان را در ییلاق یا همان قلمرو و چراگاه‌های تابستانی سپری می‌کنند.
قشلاق به معنی زمستانگاه (در زبان ترکی قش یا قیش به معنی زمستان و لاق پسوند مکان) به قلمروهای زمستانی عشایر اطلاق می‌شود. با پایان تابستان، کوچنشینان، کوچ قشلاقی خود را شروع می‌کنند و بخشی از پاییز و تمامی زمستان را در قشلاق یا همان قلمرو و چراگاه‌های زمستانی سپری می کنند.
اقلیم و سرزمین کوچنشینان بر مباحث زیر اثر دارد
- فرهنگ مکان گزینی و عوامل جغرافیایی ایران در فرهنگ کوچ‌نشینی
- توزیع و پراکندگی جغرافیایی کوچنشینان ایران
در ارتباط با ایلات و عشایر به موضوعات زیر میپردازیم:
1. ایل و ایلیاتی در ایران
2. سیستم‌های خویشاوندی و ساختار اجتماعی ایلات
3. کوچ عشایر
4. سرزمین و قلمرو کوچنشینان
5. مسکن عشایر
6. اقتصاد کوچنشینان
7. تغییر سبک زندگی ایلیاتی در ایران
8. پراکندگی ایلات ایران
دریافت مشاوره تخصصی رایگان