گونه شاهين Barbary Falcon 

نام فارسی: شاهین
نام علمی: Falco pelegrinoides
نام انگلیسی: Barbary Falcon
نام‌های محلی: ترکی: شاهین، کردی: شه‌هین، گیلانی: واشک

زیرگونه‌ها

برخی منابع این گونه را زیرگونه‌ای از بحری (Falco peregrinus) می‌دانند، اما دذ منابع جدید یک گونه‌ی مستقل تلقی شده و دارای زیر گونه‌های متفاوتی است.

ویژگی‌های ظاهری گونه شاهین

طول بدن 34 تا 40 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 80 تا 100 سانتیمتر است. شاهینی متوسط جثه و تا حد زیادی شبیه به بحری اما کوچکتر و رنگ پریده‌تر است. نر و ماده همشکل و فاقد تغییرات فصلی هستند. در پرند‌ه‌ی بالغ روی تنه خاکستری مایل به آبی رگه‌رگه، جلوی پیشانی تا پس سر به رنگ خرمایی تا قرمز مایل به قهوه‌ای، خط شاربی پهن و قهوه‌ای تیره و شاهپرهای پرواز و نوار انتهایی دم خاکستری مایل به سیاه است. زیر تنه و پوشپرهای زیر بال‌ها خرمایی کمرنگ تا صورتی نخودی همراه با خال‌های فراوان در ران‌ها و پهلوها و به مقدار بیشتر بر روی شکم دیده می‌شود. پوشپرهای زیر بال‌ها، نخودی و در تضاد با شاهپرهای پرواز مایل به سفید، به خوبی قابل تشخیص است.
پرند‌ه‌ی نابالغ شباهت زیادی به نابالغ لاچین و بالابان دارد ولی به واسطه‌ی جثه کوچکتر، بال‌های نوک‌تیز، دم به نسبت کوتاه‌تر، زیرتنه‌ی خرمایی‌تر همراه با خال‌های کمتر در شکم و پهلوها و نوارهای سیاه‌تر در نوک دم از آن‌ها تفکیک می‌شود. روی تنه‌ی تیره‌تری دارد و حاشیه‌ی پرهای آن نخودی است. جلو پیشانی، نوار ابرویی و لکه‌ی پس سر نخودی کمرنگ دیده می‌شود. زیر تنه نخودی و نسبت به بالغ‌ها با خال‌های بزرگتر و بیشتر به رنگ قهوه‌ای پوشیده شده است.

ویژگی‌های زیستی گونه شاهین

نواحی خشک‌تری را نسبت به بحری ترجیح می‌دهد و اغلب کوهستان‌های خشک و بی آب و علف و تپه ماهورهای سنگی و صخره‌ای واقع در مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی را به عنوان زیستگاه برمی‌گزیند. نظیر سایر شاهین‌های درشت‌جثه، قلمروطلب است و اغلب به تنهایی، جفت یا در گروه‌های خانوادگی در قلمروی خود بسر می‌برد.
- پرواز: پروازی قدرتمند با بال‌زدن‌های سریع دارد و با بال‌هایی صاف و دمی گسترده بال‌بازرَوی می‌کند.
- شکار: روش شکارش شباهت زیادی به بحری دارد و از پرندگان کوچک تا متوسط جثه و به ندرت از خفاش‌ها تغذیه می‌کند.
- تولید مثل: جوجه‌آوری از اواخر اسفند تا اواسط اردیبهشت آغاز می‌شود. تک همسر است و آشیانه‌اش چاله‌ای کوچک و فاقد مواد گیاهی است که آن را در لبه‌ی پرتگاه‌ها یا بیرون‌زدگی‌های صخره‌ای و گاهی در لبه‌ی ساختمان‌های بلند و برج‌ها بنا می‌کند. گاهی نیز آشیانه‌ی قدیمی سایر پرندگان درشت‌جثه نظیر کلاغ‌ها را مورد استفاده قرار می‌دهد. معمولاً 3 تا 4 تخم بیضی کوتاه تا نیمه بیضی کوتاه، صاف، سفید مایل به صورتی تا نخودی مایل به صورتی، با خال‌های قهوه‌ای مایل به قرمز و به ابعاد 39.1 × 51.6 میلیمتر می‌گذارد تفریخ تخم‌ها 28 تا 30 روز طول می‌کشد. جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، تا حدی ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند. پرورش جوجه‌ها 32 تا 39 روز به طول می‌انجامد.

زیستگاه گونه شاهین

این پرنده در مناطق کوهستانی خشک، نیمه بیابانی و صخره‌ها به سر برده و در شکاف صخره‌های پرتگاهی آشیانه می‌سازد.

مکان‌های مهم زادآوری گونه شاهین در ایران

در بخش‌هایی از شمال شرق و مرکز ایران از انتهای زاگرس تا شمال استان سیستان و بلوچستان زادآوری دارند.

دریافت مشاوره تخصصی رایگان

پراکندگی گونه شاهین

- پراکنش در جهان: شاهین در جنوب آفریقا، شبه جزیره‌ی عربستان و خاورمیانه پراکنش دارد.
- پراکنش در ایران: به تعداد اندک مقیم نواحی وسیعی از مناطق شرقی و جنوبی کشور است و به ندرت به صورت مهاجر عبوری در نواحی شمالی دیده می‌شود. همچنین در منطقه لیسار در استان گیلان و دنا در زاگرس جوجه‌آوری می‌کند.

- پراکنش در تهران: شاهین در شهر تهران پراکنش ندارد.

مهاجرت سالیانه گونه شاهین (کوچ)

بیشترین جمعیت زادآور شاهین در شمال آفریقا و بخش‌هایی از خاورمیانه از جمله ایران  (قسمت‌هایی از مرکز و شرق) است. بالغ‌ها معمولاً مهاجرت طولانی نمی‌کنند اما بالغ‌ها ممکن است در مسافت‌های طولانی دورتر از محل زادآوری دیده شوند.

وضعیت حفاظتی گونه شاهین

در ضمیمه‌ی I کنوانسیون منع تجارت بین‌المللی گونه‌های در معرض انقراض (CITES) قرار دارد. در ایران نیز جزء پرندگان در معرض خطر انقراض معرفی شده و دارای ارزش حفاظتی است.

صدای پرنده شاهین

صدای این پرنده شبیه بحری و فریاد مانند، به صورت «که ک-که ک» شنیده می‌شود.

روش‌های شناسایی گونه شاهین

- شناسایی در حالت پرواز از راه دور: بدن تپل و بال‌ها نسبتاً کوچک است. گردن و سینه تپل‌تر از بحری است. از لاچین و بالابان خیلی کوچک‌تر دیده می‌شود. پروازش شبیه بحری بوده و با سایر گونه‌های هم‌خانواده خود متفاوت است. بال‌زدن‌های تندتند و با عجله است و بال‌ها از ناحیه‌ی شانه‌ها کاملاً حرکت می‌کنند. (در بسیاری از گونه‌های این خانواده در هنگام پرواز بیش‎تر دست‌ها حرکت می‌کنند). در هنگام اوج‌گیری بال‌ها به صورت V باز است. هنگام تعقیب طعمه در نزدیکی سطح زمین بال زدن‌ها تند و سریع می‌شود که بسیار شبیه رفتار ترمتای است. در مقایسه با لاچین و بالابان پرهای پوششی کمر  و 3/4 دم کاملاً روشن‎تر است و در انتهای دم، ابتدا چند خط نازک محو نزدیک به هم و یک بند ضخیم سیاه در آخر دم وجود دارد. در جوان‌ها هم پرهای پوششی کمر کاملاً روشن‌تر از پشت بدن است و رنگ زیر بال‌ها نیز تقریباً یکنواخت است. در فاصله‌ی دور که امکان دیدن مشخصات دقیق و رنگ پرنده مشخص نباشد، تشخیص آن از بحری کمی دشوار است.

- شناسایی در حالت پرواز از نزدیک: شبیه یک بحری ولی کمی جمع و جورتر با بال‌های کوتاه‌تر است. مانند بحری P10 بلندتر از P8 است (متفاوت با لاچین و بالابان که P8 بلندتر از P10 است). شناسایی شاهین جوان از پرندگان جوان بحری سخت است. بالغ‌ها مشخصاً در پشت بدن روشن‌تر از بحری هستند اما برای شناسایی باید به طرح صورت و زیر بدن توجه کرد. خط سبیلی کم بلندتر و باریک‎تر از بحری است. فضای روشن (کرم‌رنگ) در گونه‌ها نیز بیشتر از بحری است. در روی سر و پشت گردن نیز لکه‌های حنایی بور وجود دارد که ممکن است در افراد مختلف بیشتر یا کمتر باشد. زیر بدن کرم روشن یا نخودی روشن است. گلو و بالای سینه فاقد هر علامتی است. در سینه وشکم خال‌های خاکستری کوچک (در وسط) و در پهلوها خط‌خط‌های تیره‌ی کوچک و عرضی وجود دارد. این علامت‌ها تا پرهای پوششی زیر دم هم ادامه دارد اما خط خط‌ها نازک‎تر و تنک‌تر می‌شوند. زیر بال‌ها تقریبا یکدست و روشن است. انتهای شاه‌پرهای اولیه تیره هستند.در ناحیه‎ی مچ دست -پرهای پوششی بزرگ پشت شاه‌پرهای اولیه- چند خط نیره‎ی هلالی وجود دارد که آن قسمت را کمی تیره نشان می‌دهد. در شاه‌پرهای بالی راه‌راه‌های  کمرنگ و نازک دیده می‌شود. دم نیز از زاویه‎ی زیر راه‌راه است اما یکنواخت نیست، به طوری که از بدن به انتهای دم راه‌راه ضخیم‌تر و در انتها یک بند تیره‌ی نسبتاً پهن و یک نوار سفید نازک در آخرین قسمت دم دیده می‌شود. در روی تنه روس بازوها و پشت پرنده تا نیمه‎ی دم خاکستری روشن است. دست‌ها کاملا تیره‎تر و انتهای دم نیزیک بند تیره‌ی پهن وجود دارد. جوان‌ها در قسمت سینه راه‌راه‌های مشخص طولی دارند. شاه‌پرهای بالی راه‌راه‌های مشخص و پررنگ‌تر ای بالغ‌ها دارند. خط سبیلی بلد و تیره در فضای روشن صورت کاملاً نمایان است. روی بال‌ها قهوه‎ای دیده می‌شود اما دست‌ها تیره است. پایه‎ی دم راه‎راه بور و خاکستری است که از دور قهوه‎ای دیده می‌شود و در انتهای آن یک نوار تیره مشخص وجود دارد.
- شناسایی در حالت نشسته: به حالت زاویه‎دار روی زمین می‌نشیند. طول شاه‎پرها کمی از دم بلندتر است اما ممکن است هم اندازه‌ی دم دیده شود. گردن کوتاه و ضخیم است و سینه پهن و کمی برجسته دیده می‌شود. پاها قوی و بزرگ است. بالغ‌ها از روی لکه‌ی حنایی بور روی سر و پشت گردن به خوبی قابل شناسایی هستند. گونه‌ها زرد- نخودی است و خط سبیلی تیره بلند و مشخص در صورت دیده می‌شود. زیر تنه، سینه و شکم نخودی است که در گلو و بالای سینه بدون خط و خال و سینه و شکم تا پرهای پوششی زیر دم خط‌خط‌های کوچک خاکستری (در وسط شکم نقطه‌نقطه‌های کوچک ولی در پهلوها خط‌خط‌های کوچک عرضی) وجود دارد. روی بدن آبی- خاکستری کمرنگ است اما شاه‌پرهای اولیه کاملاً تیره هستند. پرهای پوششی روی ران‌ها خط‌خط‌های عرضی کوچک دارد.
جوان‌ها شبیه جوان‌های بحری هستند انا در روی سر خیلی کمرنگ‌تر و خط سبیلی نازک‌تر و کمرنگ‌تر دارند. پیشانی، بخش‌هایی از پشت سر، پشت گردن و خط ابرویی نخودی و در بحری تیره است. روشنی گونه‌ها بیشتر از بحری است. پشت بدن قهوه‎ای- خاکستری است. در حاشیه‎ی پرهای پوششی روی بال یک نوار نازک کرم رنگ دیده می‌شود. پرهای پوششی زیر دم روشن و راه‌راه‌های نازک طولی دارد اما در بحری خط‌های عرضی پررنگ و مشخص دیده می‌شود.

بخش‌های بدون پر گونه شاهین (لخت)

 رنگ چشم در تمام سنین قهوه‎ای تیره است. در بالغ‌ها بینی، حلقه‎ی چشمی، پوست لخت جلوی چشم و پاها زرد است. در جوجه‎های داخل لانه، بینی و حلقه‌ی چشمی و پوست لخت جلوی چشم آبی و پاها سبز- زرد است که در اولین پاییز زرد می‌شود.

فازهای رنگی متفاوت گونه شاهین

 این گونه فازهای رنگی متفاوتی ندارد.

گونه‌های مشابه شاهین

در تمام فرم‌ها ممکن است با بحری اشتباه شود. جوان‌ها ممکن است با لاچین اشتباه شوند.
- بحری: بالغ‌ها بسیار تیره هستند. روی سر کاملاً شیاه و چانه و پایین گوش‌پرها شفید است. راه‌راه‌های بالای سینه نازک عمودی و راه‌راه‌های روی شکم سیاه رنگ و تا زیر دم عرضی هستند. روی سر لکه‌ی بور یا خرمایی وجود ندارد. در هنگام پرواز زیر تنه‌ی بحری مشخصاً تیره‌تر از شاهین است. جوان‌ها نیز کاملاً تیره‌تر هستند و سینه نقطه‎نقطه‌های درشت‌تر و پررنگ‌تری دارد.
- لاچین: هم بالغ‌ها و جوان‌ها هر دو در قسمت پشت بدن رنگی یکنواخت دارند. (در بحری رامپ و پوش‌پرهای روی دم روشن‌تر از پشت بال‌هاست.) در زیر بال نابالغ‌ها، بین پرهای پوششی و شاه‌پرهای پروازی کنتراست وجود دارد. در بالغ‌ها این کنتراست بسیار کم است. اما باز هم مشخصاً تیرگی بیشتری زیر بال دارد.
- بالابان: تقریباً توضیحات گفته شده درباره تفاوت شاهین با لاچین و بحری، برای بالابان هم صدق می‌کند.
- ترمتای: در حالت نشسته لبه‌ی شاه‌پرها به انتهای دم نمی‎رسد. جثه خیلی کوچک‌تر و پرجنب و جوش‌تر از شاهین است. خط سبیلی پررنگ و واضح مثل شاهین ندارد.

تشخیص جنسیت گونه شاهین

دو جنس نر و ماده تقریباً شبیه هم هستند. ماده‌ها کمی بزرگ‌ترند و سر کوچک‌تری دارند، نرها در زیر تنه راه‌راه‌های ظریف‌تری دارند.

سایر اعضای این خانواده را بشناسیم

راسته شاهین سانان

• خانواده شاهینیان

- گونه بالابان
- گونه لاچین
- گونه لیل
- گونه بحری
- گونه ترمتای
- گونه دلیجه
- گونه دلیجه کوچک
- گونه شاهین
- گونه شاهین آمور
- گونه شاهین بلوچی
- گونه شاهین پاسرخ
- گونه شاهین دودی
- گونه شاهین سرحنایی

طبقه‌بندی گونه شاهین

Falco pelegrinoides

Morphological characteristics: 34-40 cm length and 80-100 cm wingspan. A medium-sized falcon, very similar in build and behaviour to Peregrine Falcon F. peregrinus but paler and smaller. Sexes similar with no seasonal variation. Upperparts of adult barred slate-grey and blue-grey; forehead, supercilium, and large patch on nape rufous to red-brown, broad moustachial stripe dark brown, underparts and under wing-coverts pale rufous to pinkbuff, with reduced dark spotting or barring on flanks and thighs, more dense on belly; under wing-coverts contrast with whitish flight-feathers. Juvenile darker brown on upperparts with buff feather-fringes, pale buff forehead, supercilium, and nape-patch, and buff underparts more heavily marked with short dark brown bars and chevrons than adult. Especially juvenile quite similar to Lanner F. biarmicus and Saker F. cherrug falcons, but smaller, with relatively shorter tail and more sharply pointed wings, warmer rufous to buff on underparts with less bold markings on belly and flanks, and blacker bars at tip of tail giving impression of dark band.
Biological characteristics: Prefers more barren areas than Peregrine, favouring arid mountains and stony and rocky hills in desert and semi-desert. Territorial like other large falcons; mostly solitary or in family groups. Flight and hunting technique as in Peregrine, but feeds mainly on small to mediumsized birds and occasionally bats. Breeding starts late February to mid-April. Monogamous. Nest a small hole with no plant material, located on cliffs and rocky projections, sometimes on skyscrapers and towers might use nest of other large birds such as crows. Usual clutch 3-4 short elliptical to sub-elliptical whitish to buff-pink eggs, marked with red-brown spots, 51.6 × 39.1mm in size. Eggs hatch after 28-30 days. Chicks downy and semi-altricial. Fledging period 32-39 days.
Distribution and abundance: A scarce but very widely distributed breeding bird in eastern and southern Iran, rarely seen on passage along southern Caspian Sea. Breeds in Lisar area in Gilan and Dena in Zagros Mountains.
Conservation status: Listed in Appendix I Convention on International Trade in Endangered Species (CITES). Also concerned as endangered in Iran and is of conservation values.