گونه شاهین سرحنایی Red-necked Falcon
نام فارسی: ترمتای سر حنایی (شاهین سرحنایی)
نام علمی: Falco chicquera
نام انگلیسی: Red-necked Falcon (Red-headed Merlin)
نام‌های محلی: ترکی: خینالی ترومتای، کردی: ترومته‌ی سه‌ر سوور
زیرگونههای شاهین سرحنایی
شاهین سرحنایی 3 زیرگونه دارد. زیرگونههای horsbrughi و ruficollis در آفریقا و زیرگونه‌ی chicquera در جنوب شرق آسیا، پاکستان و ایران پراکنش دارد.
ویژگی‌های ظاهری گونه شاهین سرحنایی
طول بدن 28 تا 36 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 55 تا 69 سانتیمتر است. شاهینی زیبا و کوچک‌جثه که به واسطهی سر و گردن بلوطی از سایر شاهین‌ها قابل تفکیک است. نر و ماده همشکل و فاقد تغییرات فصلی هستند. پرنده‌ی بالغ تارک سر و گونه‌های بلوطی، روی تنه‌ی خاکستری مایل به آبی و شاهپرهای اولیه‌ی تیره در بال‌ها دارد. دم نیز خاکستری همراه با نوارهای عرضی باریک و سیاه و نوار انتهایی پهن‌تر است. زیر گلو و سینه سفید یکدست، زیر تنه سفید روشن همراه با خطوط تیره و نوک بال‌ها و انتهای دم سیاه است. سر در پرنده‌ی نابالغ رنگ‌پریده و نوارها و خال‌های بیشتری در روی تنه و زیرتنه به ویژه در سینه و گلو دیده می‌شود.
ویژگی‌های زیستی گونه شاهین سرحنایی
تپه‌ماهورهای کم‌ارتفاع، دشت‌های وسیع، حواشی کشتزارها و روستاهای نواحی نیمه‌بیابانی و باز با درختان پراکنده را به عنوان زیستگاه برمی‌گزیند و از نواحی جنگلی دوری می‌کند.
- پرواز: پروازی مستقیم و سریع دارد و همانند ترمتای درجابال‌زنی می‌کند.
- تغذیه: بیشتر از پرندگان کوچک و گاهی از موش‌ها و خفاش‌ها تغذیه می‌کند. در اوایل و اواخر روز فعالتر است و اغلب به صورت جفت به شکار می‌پردازد، بدین نحو که یکی از آنها با پرواز در ارتفاع کم، پرندگان کوچک را وادار به پرواز می‌کند و پرنده دیگر به شکار آنها می‌پردازد.
- تولید مثل: جوجه‌آوری از اواخر دی تا اوایل فروردین آغاز می‌شود. تک همسر است و آشیانه‌اش توده‌ای مسطح یا کمی گود از سرشاخه‌ها و شاخه‌ها است که آن را روی درختان بنا می‌کند و درونش را با علوفه نرم می‌پوشاند. گاهی نیز آشیانه‌های قدیمی سایر پرندگان درشت‌جثه نظیر کلاغ‌ها یا کورکورها را ترمیم و استفاده می‌کند. معمولاً 3 تا 4 تخم بیضی، به رنگ سفید مایل به قرمز، با خال‌های قهوه‌ای مایل به قرمز و به ابعاد 31 × 42 میلیمتر می‌گذارد. تفریخ تخم‌ها 33 روز طول می‌کشد. جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، تا حدی ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند. پرورش جوجه‌ها 36 روز به طول می‌انجامد.
زیستگاه گونه شاهین سرحنایی
این پرنده در فضاهای باز و نیمه باز با تعدادی درخت که بتواند روی آنها آشیانه بسازد، به سر می‌برد.
مکان‌های مهم زادآوری شاهین سرحنایی در ایران
طی سال‌های اخیر گزارش علمی از زادآوری این گونه در ایران ارائه نشده است.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
پراکندگی گونه شاهین سرحنایی
- پراکنش در جهان: شاهین سرحنایی در آفریقا، آسیای جنوب شرقی تا جنوب شرق ایران پراکنش دارد.
- پراکنش در ایران: به تعداد اندک در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان جوجه‌آوری داشته است ولی اخیراً گزارشی از مشاهده‌ی این پرنده در دست نیست.
- پراکنش در تهران: شاهین سرحنایی تا کنون در شهر تهران رکورد نشده است.
مهاجرت سالیانه گونه شاهین سرحنایی (کوچ)
بیشترین پراکنش جمعیت زادآور زیرگونه‌ی chicquera در کشور هندوستان است و مهاجرت طولانی ندارد. وضعیت مهاجرتی این گونه در ایران نامشخص است.
وضعیت حفاظتی گونه شاهین سرحنایی
در ضمیمه‌ی II کنوانسیون منع تجارت بین‌المللی گونه‌های در معرض انقراض (CITES) قرار دارد. در ایران نیز در فهرست پرندگان حمایت شده قرار دارد و دارای ارزش حفاظتی است.
صدای پرنده شاهین سرحنایی
صدای این پرنده جیغ مانند است و هنگام تولید مثل شنیده می‌شود.
روش‌های شناسایی گونه شاهین سرحنایی
- شناسایی در حالت پرواز از راه دور: جثه‌ی کوپکی تقریبا هم اندازه‌ی دلیجه دارد. مانند سایر شاهین‌ها نوک بال گوشه‌دار و نوک‌تیز است. زیر بدن تقریباً روشن با راه‌راه‌های تیره در شاه‌پرها و نقطه‌نقطه در پرهای پوششی است. نوک شاهپرهای اولیه تیره است. دم راه‌راه‌های نازک تیره و یک بند تیره‌ی پهن در انتهای آن دارد. روی بدن خاکستری ولی دست‌ها تیره‌تر و روی سر کاملاً حنایی رنگ است.
- شناسایی در حالت پرواز از نزدیک: در فاصله‌ی نزدیک شناسایی بسیار ساده است. رنگ حنایی روی سر و خط سبیلی حنایی بسیار مشخص است. P8 از بقیه شاه‌پرها بلندتر و سپس P9 است. شاهپرهای P7 و P10 تقریباً با هم برابر هستند. در حالت اوج‌گیری بال‌ها کاملا! باز است و انتهای آنها کمی گرد به نظر می‌آید اما هنگام بال بازرَوی و تعقیب طعمه، بال‌ها کمی از ناحیهی مچ به سمت جلو خمیده و در انتها نوک‌تیز دیده می‌شوند.
- شناسایی در حالت نشسته: روی سر، پشت سر و گردن حنایی رنگ است. خط سبیلی نازک، نوک‌تیز و حنایی است. پشت بدن خاکستری روشن، اما نوک شاه‌پرها سیاه است. گلو و بالای سینه سفید است و شکم و پرهای پوششی روی ران‌ها راه‌راه عرضی دارد. دم بلند است و شاه‌پرها فقط تا 2/3 آن امتداد دارد. دم خاکستری دیده می‌شود که در انتها یک نوار پهن سیاه و یک نوار نازک سفید وجود دارد.
بخشهای بدون پر گونه شاهین سرحنایی (لخت)
پاها، بینی، حلقه‌ی چشمی و پوست لخت جلوی چشم کاملاً زرد هستند. منقار در پایه زرد- خاکستری، ولی در انتها سیاه می‌شود. رنگ چشم در تمام سنین قهوه‌ای تیره است.
فازهای رنگی متفاوت شاهین سرحنایی
این گونه فازهای رنگی متفاوت ندارد.
گونه‌های مشابه شاهین سرحنایی
شاهین سرحنایی ممکن است شبیه پرندگان شکاری هم اندازه‌ی خود از خانوادهی Falconidae باشد اما رنگ حنایی رو و پشت سر و خط سبیلی حنایی علامت‌های قابل اتکایی برای شناسایی است.
- دلیجه و دلیجه کوچک: جنس نر به خاطر سر طوسی، دم طوسی یکنواخت با فقط یک بند در انتها و سرخی پشت بدن قابل اشتباه نیست. ماده‌ها ممکن است در هنگام پرواز مشابه باشند اما یکنواختی و کنتراست شاهین پاسرخ بیشتر است. خط سبیلی سیاه است. پرهای زیر شکم تا پرهای پوششی زیر دم کاملاً روشن است و راه‌راه ندارد. شکم خال‌های پشت سر هم دارد که خط‌های طولی را تشکیل می‌دهد در حالی که شکم شاهین سرحنایی راه‌راه‌های عرضی دارد.
- ترمتای: روی سر (تارک) خاکستری است. شکم پرتقالی است و خال‌های سیاه طولی دارد. روی بالهای جنس نر در هنگام پرواز کمی شبیه شاهین سرحنایی است اما تارک حنایی نیست.
- ترمتای پاسرخ جوان و ماده: هرچند رنگ روی سر ممکن است به هم شبیه باشند اما در ترمتای پاسرخ شکم نیز حنایی رنگ است. در حالت نشسته شاه‌پرها تا لبه‌ی دم امتداد دارند. در حالت پرواز نیز شکم و شاهپرهای پوششی زیر بال کاملاً حنایی دیده می‌شوند. (در شاهین سرحنایی در این قسمت‌ها رنگ حنایی وجود ندارد.) در جوان‌ها و نابالغ‌ها دم کاملاً راه‌راه یکنواخت بوده و در لبه‌ی بال از زیر یک نوار تیره‌ی مشخص دیده می‌شود.
- لاچین: خط سبیلی سیاه است، شکم خالدار است نه راه‌راه، در حالت نشسته لبه‌ی شاه‌پرها تا انتهای دم امتداد دارد.
تشخیص جنسیت گونه شاهین سرحنایی
دو جنس نر و ماده شبیه هم هستند. تشخیص جنسیت در صورتی که هر دو جنس در کنار هم نباشند، امکانپذیر نیست. ماده‌ها کمی درشت‌تر هستند. همچنین امکان تشخیص جنسیت در پرندگان جوان وجود ندارد.
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
- گونه بالابان
- گونه لاچین
- گونه لیل
- گونه بحری
- گونه ترمتای
- گونه دلیجه
- گونه دلیجه کوچک
- گونه شاهین
- گونه شاهین آمور
- گونه شاهین بلوچی
- گونه شاهین پاسرخ
- گونه شاهین دودی
- گونه شاهین سرحنایی
طبقه‌بندی گونه شاهین سرحنایی
Falco chicquera
Morphological characteristics: 28-36 cm length and 55-69 cm wingspan. A small pied falcon distinguished from other falcons by chestnut head and neck. Sexes similar with no seasonal variation. Adult bird with chestnut cap and moustachial stripe and bluish grey upperparts with narrow black barring; underparts white, narrowly barred black on belly and flanks, and dark primaries with faint grey barring. Tail grey with narrow horizontal black bars and a broad black terminal band. Juvenile with rufous tinge on mantle and more densely barred plumage, especially on throat and breast.
Biological characteristics: Prefers open plains with clumps of trees, occurring from semi-desert with palm-copses to cultivated land near or in villages; avoids dense forests and treeless landscape. Flight fast and straight, hovering as Merlin F. columbarius. Feeds chiefly on small birds and occasionally locusts and bats. Mostly active in early or late hours of the day. Often hunts in pairs, one partner causing panic among prey, the other pursuing it in rapid direct flight. Breeding starts mid-January to late April. Monogamous. Nest a flat or slightly hollow structure of branches and twigs, lined with soft grass, situated on trees or taken over from other large birds such as crows and kites. Usual clutch 3-4 oval reddish white eggs mottled with red-brown, 42×31 mm in size. Eggs hatch after 33 days. Chicks semi-altricial and nidicolous. Fledging period 36 days.
Distribution and abundance: Formerly a scarce breeding bird in southeast Baluchestan, but not recorded in Iran for over a century.
Conservation status: Listed in Appendix II Convention on International Trade in Endangered Species (CITES). Also concerned as protected species in Iran and is of conservation values.