گونه بالابان Saker Falcon

نام فارسی: بالابان
نام علمی: Falco cherrug
نام انگلیسی: Saker Falcon
نام‌های محلی: ترکی: اوترگی؛ کردی: باله‌بان؛ گیلانی: چرخ

زیرگونه‌ها بالابان

 بالابان 2 زیرگونه دارد. زیرگونه‌ی cherrug در اروپا و غرب روسیه تا شمال چین و شرق مغولستان و زیرگونه‌ی milvipes در آسیای میانه، ایران و شمال خاورمیانه پراکنش دارد.

ویژگی‌های ظاهری گونه بالابان

طول بدن 45 تا 55 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 102 تا 126 سانتیمتر است. بزرگترین شاهین و تقریبا هم‌جثه‌ی سارگپه ماده است. نر و ماده همشکل و فاقد تغییرات فصلی هستند. در پرنده‌ی بالغ روتنه‌ی قهوه‌ای تیره، شاهپرهای پرواز (به ویژه شاهپرهای اولیه) تیره و در تضاد آشکاری با رنگ روتنه به نظر می‌رسد. تارک سر و پس گردن کرم رنگ همراه با خطوط تیره و نوار ابرویی سفید دارد و خط شاربی کمرنگ در گونه‌های سفیدش چندان به چشم نمی‌آید. زیرتنه به طور عمده سفید همراه با خطوط قهوه‌ای تیره در سینه و به تعداد بیشتر در پهلوها دیده می‌شود. زیر بال‌ها قهوه‌ای با لکه‌های روشن و شاهپرهای پرواز سفید با نوک تیره، دم قهوه‌ای کمرنگ با پرهای مرکزی فاقد علامت و پرهای کناری دارای لکه‌ها و خال‌های روشنی است. پرنده‌ی نابالغ روی تنه و زیرتنه تیره‌تر، تارک سر و گونه‌ها با خطوط تیره بیشتر و خط شاربی مشخص‌تری نسبت به بالغ‌ها دارد.

ویژگی‌های زیستی گونه بالابان

استپ‌ها، دشت‌ها و علفزارهای باز و خشک، تپه‌ماهورها و کوهستان‌های دارای پوشش درختی تنک و کشتزارها را به عنوان زیستگاه برمی‌گزیند. زمستان‌ها نیز در مناطق نیمه‌بیابانی و تالاب‌های با پوشش درختی اندک دیده می‌شود. پرنده‌ای اجتماعی نیست و در اغلب اوقات سال به تنهایی یا همراه با جفت خود دیده می‌شود.
- پرواز: پروازی قدرتمند و سریع با بال‌زدن‌های آرام و قوی دارد. با بال‌هایی همسطح بدن بال‌بازرَوی و گاهی اوقات درجابال‌زنی می‌کند.
- تغذیه: بسیار جسور و درنده‌خو است و به طعمه‌های بزرگتر از خود حمله می‌کند. بیشتر از پستانداران کوچک و پرندگان، به ویژه آنهایی که آشیانه خود را روی زمین می‌سازند، تغذیه می‌کند.

- تولید مثل: جوجه‌آوری از اوایل فروردین و با تشکیل دوباره قلمروهای سنتی در دشت‌های باز، استپ‌ها و کوهستان‌های خشک آغاز می‌شود. تک همسر است و آشیانه‌اش را در لبه پرتگاه‌ها، بیرون‌زدگی‌های صخره‌ای و یا روی درختان بنا می‌کند. همچنین از آشیانه‌ی قدیمی سایر پرندگان درشت‌جثه استفاده می‌کند. معمولاً 4 و گاهی 3 تا 6 تخم نیمه بیضی تا بیضی کوتاه، صاف، به رنگ کرم تا قهوه‌ای مایل به نخودی، با خال‌های قرمز، مایل به بنفش یا تقریبا سیاه و به ابعاد 41.6 × 54.2 میلیمتر می‌گذارد. تفریخ تخم‌ها 28 روز طول می‌کشد. جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، تا حدی ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند، در 40 تا 50 روزگی آشیانه را ترک می‌کنند ولی همچنان تا حدود 30 تا 40 روز پس از آن در کنار والدین باقی می‌مانند.

زیستگاه گونه بالابان

این پرنده در استپ‌های کم درخت، کوهپایه‌ها، کوهستان‌ها و نواحی نیمه بیابانی به سر برده و در شکاف صخره‌ها یا روی درختان آشیانه می‌سازد و گاهی نیز از آشیانه‌های قدیمی بهره برده و تولید مثل می‌کند.

مکانهای مهم زادآوری بالابان در ایران

بالابان در سرتاسر رشته کوه البرز و زاگرس زادآوری دارد.

دریافت مشاوره تخصصی رایگان

پراکندگی گونه بالابان

- پراکنش در جهان: بالابان در اروپا وآسیا تا مرکز چین و خاورمیانه و آفریقا پراکنش دارد.
- پراکنش در ایران: در نواحی جنوبی دریای خزر، آذربایجان، شمال خراسان، همچنین تهران، اصفهان، خوزستان، فارس و سیستان و بلوچستان زمستان‌گذرانی و به تعداد اندک در برخی نواحی کوهستانی شمال و غرب کشور جوجه‌آوری می‌کند.

- پراکنش در تهران: در نیمه‌ی دوم سال بارها در شهر تهران رکورد شده است. این گونه در پاییز و زمستان به تهران مهاجرت می‌کند و غذای اصلی آن کبوترهای خانگی است که پس از شکار گاهی در پست پنجره‌ی ساختمان‌های بلند در حال خوردن طعمه مشاهده می‌شود.

مهاجرت سالیانه گونه بالابان (کوچ)

بیشترین جمعیت زادآور این گونه در شرق اروپا و کشورهای اطراف دریای سیاه و دریای مازندران و آسیای میانه است. بالغ‌ها معمولاً مهاجرت طولانی نمی‌کنند اما جوان‌ها و نابالغ‌ها ممکن است تا آفریقا نیز مهاجرت کنند.

وضعیت حفاظتی گونه بالابان

جزء پرندگان در معرض خطر انقراض (EN) است و در ضمیمه‌ی II کنوانسیون منع تجارت بین‌المللی گونه‌های در معرض انقراض (CITES) قرار دارد. در ایران نیز جزء پرندگان در معرض خطر انقراض معرفی شده و دارای ارزش حفاظتی است.
مهمترین عامل تهدید این پرنده در مقیاس بین‌المللی صید برای قوشبازی معرفی شده است به نحوی که سالیانه بیش از صدها بالابان در خاورمیانه صید می‌شود. همچنین کاهش شدید جمعیت‌های طعمه‌های اصلی این گونه به دلیل تخریب و تغییر کاربری زیستگاه‌های استپی و علفزارهای خشک به منظور توسعه کشاورزی، مسمومیت ناشی از آفتکش‌ها و کاهش ذخایر ژنی این گونه ناشی از آمیختگی افراد دورگه‌ی فراری (افراد حاصل از آمیختگی گونه‌های مختلف جنس شاهین با یکدیگر به منظور تولید شاهین‌های قویتر و سریعتر) از قفس با افراد وحشی در کاهش جمعیت این گونه بسیار موثر بوده است.

صدای پرنده بالابان

صدای این پرنده به صورت غرغر است و حد وسط میان گیلانشاه و کاکایی نقره‌ای است.

روش‌های شناسایی گونه بالابان

- شناسایی در حالت پرواز از راه دور: تشخیص این گونه از لاچین، از راه دور بسیار سخت است. بالغ‌ها روی بال و بدن قهوه‌ای- خاکستری و دست‌ها کمی تیره‌تر است (سیاهی نوک شاه‌پرها در لاچین بیشتر است). پرهای پوششی میانی و بزرگ تیره است و یک خط در بال تشکیل می‌دهد. سینه و شکم راه‌راه ضخیم طولی دارد اما از رنگ پرهای پوششی روشن‌تر است. در انتهای بال یک نوار تیره‌ی نازک وجود دارد.
در جوان‌ها شاه‌پرهای ثانویه تیره‌تر از داخل دست (پرهای شاه‌پرهای اولیه) هستند. پرهای پوششی زیر بال نسبت به پایه‎ی شاه‌پرها کاملا‌ تیره است. گلو روشن و سینه و شکم تیره‌تر دیده می‌شوند. وقتی از نشیمنگاه پرواز می‌کند مقداری افت ارتفاع پیدا می‌کند در حالی که به سختی بال می‎زند اما بعد از این که کمی سرعت گرفت، بال‌زدن‌ها راحت و آرام می‌شود به طوری که انگار فقط دست‌ها در بال زدن نقش دارند.
در بال‌بازرَوی بال‌ها از ناحیه‌ی مچ دست کمی به سمت جلو خمیده است. اوج‌گیری با بال‌های باز انجام می‌شود که از نمای روبه‌رو بدن و بازوها تقریباً در یک سطح و دست‌ها کمی آویزان و انگشت‌ها به سمت بالا متمایل است. در سیلوئت بدن از سایر گونه‌های شکاری هم اندازه‌ی خود در خانواده‌ی شاهین‌ها لاغرتر و دم و بال‌ها درازتر است (به ویژه بازوها). جثه‌ی بالغ‌ها کمی جمع و جورتر است و بال‌های پهن و بدنی توپر دارد که ممکن است شبیه لاچین دیده شود.

- شناسایی در حالت نشسته: بال‌ها در ناحیه‌ی شانه‌ی بزرگ دیده می‌شود، سر نسبتاً کوچک و دم دراز است به طوری که طول شاه‌پرها به انتهای دم نمی‌رسد (دم بالغ‌ها 2 تا 3 و دم جوان‌ها تا 5 سانتی‌متر از شاه‌پرهای اولیه بزرگ‌تر است). تیرگی روی سر، خط سبیلی و خط ابرویی به سیاهی لاچین نیست به همین دلیل سیاهی چشم‌ها کاملاً با صورت روشن کنتراست دارد. صورت به اندازه‌ی لاچین سفید نیست. روی سر قهوه‌ای با راه‌راه‌های نازک و خط ابرویی روشن است. خط سبیلی و خط چشمی کم‎رنگ‌تر از لاچین است (در لاچین سیاه، اما در بالابان قهوه‌ای است که از خط‌خط‌های نازک نشکیل شده است). در بالغ‌ها خط سبیلی در پایین چشم قطع می‌شود. روی سر در زمینه رنگ قهوه‌ای راه‌راه‌های نازک دیده می‌شود. از فاصله‌ی دور ممکن است با سارگپه پابلند اشتباه شود زیرا سر و صورت روشن و سینه و پهلوها تیره‌تر است اما طول شاه‌پرها نسبت به دم، خط سبیلی، رنگ چشم و ... این دو پرنده را از هم متمایز می‌کند. ران‌ها توسط پرهای شکمی پوشیده شده و علاوه بر قهوه‌ای رنگ بودن خط‌خط‌های تیره در هر پر دیده می‌شود.

بخشهای بدون پر گونه بالابان (لخت)

چشم‌ها در تمام سنین قهوه‌ای تیره هستند. در جوان‌ها تا یک و نیم ساله‌ها پاها و حلقه‌ی چشمی و پوست لخت جلوی چشم و بینی آبی کم‌رنگ اما در بالغ‌ها زرد است. در مسن‌ترها بینی و حلقه‌ی چشمی و پوست لخت جلوی چشم کم‌رنگ می‌شوند.

فازهای رنگی متفاوت گونه بالابان

 جمعیت بالابان در ایران از یک زیرگونه است و فاز رنگی متفاوتی ندارد.

گونه‌های مشابه بالابان

 گونه‌های بزرگ از خانواده‌ی شاهین‌ها ممکن است با بالابان اشتباه شوند، به خصوص با جوان‌های لاچین (گاهی در طبیعت شنقار و بالابان با هم جفت شده و جوان‌های دورگه می‌دهند). در حالت پرواز نیز بالابان بسیار شبیه پرنده لاچین جوان است.
- لاچین جوان: در حالت نشسته نوک شاه‌پرها تا لبه‌ی دم امتداد دارد. خط سبیلی سیاه و خط چشمی کم‌رنگ‌تر دارد. روی سر خرمایی رنگ و بور است (روی سر یک ساله‌ها راه‌راه‌های باریک وجود دارد). در زیر بال‌پرهای پوششی اولیه تیره (نقطه‌نقطه متراکم) و پرهای پوششی میانی و کوچک راه‌راه و روشن‌تر هستند. شاه‌پرهای بالی نیز راه‌راه هستند. پرهای پوششی روی ران‌ها کم‌رنگ با خط‌خط‌های نازک و بالشتک روی منقار در یک سالگی زرد است (در بالابان آبی است).
- بحری جوان: در حالت نشسته شاه‌پرهای بالی تا لب دم می‎رسد. خط سبیلی پهن و در انتها گرد است (مانند بالابان نوک تیز نیست). بدن کاملاً خاکستری‌تر از بالابان است. پوش‌پرهای زیر دم راه‌راه عرضی دارد. در بالابان راه‌راه‌های طولی بسیار نازک است که ممکن است در پرواز دیده نشود. کنتراست رنگ در زیر بال‌های بحری جوان و نابالغ کم‌تر از بالابان است.
- شاهین جوان: در حالت نشسته شاه‌پرهای بالی تا لب دم می‎رسد. خط سبیلی نسبت به بالابان پهن است (اما باریکتر از بحری). گلو، گونه‌ها و بالای سینه سفید- کرم است. خال‌های سینه در شاهین باریک‌تر از بالابان است. فرق سر خاکستری و دو طرف آن به سمت چشم‌ها سرخ و در بالابان سر یک رنگ بور- کرم است.

تشخیص جنسیت گونه بالابان

دو جنس نر و ماده تقریباً به هم شبیه هستند و تشخیص آن‌ها در طبیعت دشوار است. اگر هر دو جنس در کنار هم باشند، نرها کمی کوچک‌تر هستند و طرح زیر تنه‌ی آن‌ها شارپ‌تر از ماده‌های هم سن خودشان است.

سایر اعضای این خانواده را بشناسیم

راسته شاهین سانان

• خانواده شاهینیان

- گونه بالابان
- گونه لاچین
- گونه لیل
- گونه بحری
- گونه ترمتای
- گونه دلیجه
- گونه دلیجه کوچک
- گونه شاهین
- گونه شاهین آمور
- گونه شاهین بلوچی
- گونه شاهین پاسرخ
- گونه شاهین دودی
- گونه شاهین سرحنایی

طبقه‌بندی گونه بالابان

 Falco cherrug

Morphological characteristics: 45-55 cm length and 102-126 cm wing-span. The largest falcon in Iran, rather similar in size to female Common Buzzard Buteo buteo. Sexes similar with no seasonal variation. Adult bird with dark brown upperparts, dark flight-feathers (especially primaries) deeply contrasting with upperparts, cream crown and nape marked with narrow dark streaks, and white supercilium. Pale moustachial stripe on white cheek broken and rather inconspicuous. Underparts mainly white, breast with narrow dark brown stripes, flanks with broader ones, appearing as rows of broad dots. Under wing-coverts brown with light spots, flightfeathers white with dark tips below; tail pale brown, central feathers lacking marks, and lateral feathers with rufous to cream spots and patches. Juvenile with darker upper- and underparts, especially cap, cheek, throat, breast, and under wing-coverts more heavily streaked brown, moustachial stripe more distinct than in adult.
Biological characteristics: Prefers steppe, plains, open arid grassland, foothills, and mountains with sparse tree cover as well as open cultivated country. In winter, also in semi-desert and wetlands with little tree cover. Mostly solitary or in pairs. Flight powerful and fast with slow strong wing-beats. Soars with wings at level of body and sometimes hovers. Brave and rapacious, attacking prey larger than itself. Feeds mainly on small mammals and birds, especially those nesting on ground. Breeding starts late March with re-establishing traditional territories. Monogamous. Nest situated on ledges, rocky projections, or on trees, using nests of other largesized birds. Usual clutch 4, sometimes 3-6, short semi-oval to oval cream to buffbrown eggs mottled red and occasionally purplish or blackish red, 54.2×41.6 mm in size. Eggs hatch after 28 days. Chicks precocial and nidicolous. Fledging period 40-45 days, but remain with parents for another 30-40 days.
Distribution and abundance: A winter visitor to the south Caspian region, Azarbaijan, Khorasan, Tehran, Esfahan, Khuzestan, central Fars, and Sistan- Baluchestan basin. An uncommon breeding bird in north and west of Iran.
Conservation status: Globally had been listed as Endangered (EN) in IUCN red list in IUCN red list and also in CITES Appendix II. Also concerned as endangered in Iran and is of conservation values. The most important factor internationally threatening this species is falconry, for which hundreds of birds are annually trapped in the Middle East. Also, decrease in prey populations due to destruction of steppe habitats and arid meadows for agricultural development, contamination with pesticides, and hybridization with escaped or released hybrids (inter-species hybridization of closely-related falcon species to give birth to stronger and faster filial generation) have resulted in a decline in its population.