معرفی گونه کل و بز Wild Goat

نام فارسی: کل و بز
نام علمی: Capra aegagrus
نام انگلیسی: Wild Goat
نام‌های محلی: (بز و پازن، بزکوهی) (اراکی: تکه گچی) (بلوچی: گردوپاچین) (ترکی: تَکِه، گچی) (ترکمنی: داغ تکه سی) (کردی: بُزنَه چی وی، بزنه کی وی، ری) (کرمانی: بزونری) (لری: ساوِرین)

دریافت مشاوره تخصصی رایگان

ویژگی‌های ظاهری کل و بز

طول سر و بدن 120 تا 160 سانتی‌متر، طول دم 15 تا 20 سانتی‌متر، ارتفاع بدن 70 تا 100 سانتی‌متر و وزن 25 تا 120 كیلوگرم است. نرها دارای شاخ‌های بلندی هستند كه به شكل داسی خمیده است و گره‌هایی بر روی آن دیده می‌شود که هر گره نمایانگر 1 سال از سن حیوان است. طول شاخ‌ها تا 152 سانتی‌متر نیز می‌رسد. شاخ در ماده باریک‌تر و كوتاه‌تر بوده و از چند سانتی‌متر تجاوز نمی‌كند. دارای بدنی تنومند و ماهیچه‌ای به رنگ خاكستری مایل به قهوه‌ای و يا زرد است. به طور كلی نرها از ماده‌ها تيره‌تر هستند. كل‌های بالغ روشن‌تر، دارای ریش سیاه بلند و نوار تیره‌ای هستند كه از پشت حیوان تا سینه به شكل طوق درآمده است. در قسمت جلوی پا موهای سياه رنگی وجود دارد. پوشش بدن در فصل زمستان روشن‌تر می‌شود. نرها دارای غدد ترشحی خاصی در زیر دم هستند که در فصل جفت‌گیری فعال می‌شوند.

بز کوهی حیواناتی روزگرد، گیاه‌خوار و نشخواركننده هستند، ولی گاهی شب‌ها نیز به چرا می‌روند. حس بویایی، شنوایی و بینایی قوی دارند و به صورت اجتماعی زندگی می‌کنند. ماده‌های بز کوهی به همراه جوان‌ترها در گله‌هایی جدا از دسته نرها زندگی می‌كنند. گاهی اوقات کل‌های پیر از گله جدا شده، در سوراخ‌ها و صخره‌های صعب‌العبور ساکن می‌شوند که اصطلاحاً به آنها «کل خوس» می‌گویند. این حیوانات در‌ موقع احساس خطر صدای سرفه مانندی شبیه «پیرک» می‌دهند ولی صدای اصلی کل و بز شبیه بع‌بع بز است. در شکمبه برخی از آن‌ها گلوله کوچکی از جنس پوست و مو وجود دارد که به آن «پادزهر» می‌گویند و برای آن ارزش دارویی قائل هستند. در مناطق كوهستانی زندگی كرده و از صخره‌های صعب‌العبور به خوبی بالا می‌روند. بزهای کوهی وابستگی شدیدی به مناطق صخره‌ای صعب‌العبور دارند. هیچ حیوانی قادر به تعقیب و گرفتن آن‌ها در مناطق صخره‌ای نیست.
عده‌ای نام پازن را مترادف پاییز زن که بهترین فصل شکار این حیوان است می‌دانند ولی برخی دیگر بر این باورند که نام پازن به این علت است که حیوان در موقع احساس خطر پاهایش را به زمین می‌کوبد.
تغذیه کل و بز: در فصل پاییز به خوبی چرا نموده و چاق می‌شوند. برخی از کل و بزها در فصل زمستان جا‌به‌جاهای کوتاهی از ارتفاعات به مناطق پایین‌تر دارند ولی برخی دیگر تمام زمستان را در ارتفاعات برف‌گیر باقی می‌مانند و حتی گاهی هم به ارتفاعات بالاتر می‌روند، جایی که به علت وزش شدید باد برف وجود ندارد و گیاهان قابل دسترس هستند. از علوفه، بوته‌ها و سرشاخه‌ درختان تغذیه می‌کنند. معمولاً صبح زود و اوایل غروب در مجاور صخره‌ها به چرا می‌پردازند. برای استفاده از برگ درختان روی دو پا می‌ایستند، گاهی نیز از طریق شاخه‌های خمیده مجاور سطح زمین به بالای درخت می‌روند. در فصل تابستان در مناطق گرم و خشک تقریباً همه روزه آب می‌نوشند ولی در برخی مناطق مرتفع کوهستانی فاقد منابع آب نیز مشاهده می‌شوند. کل‌ و بزها معمولاً در اوایل صبح، چراکنان به سوی آبشخورها که ممکن است فاصله زیادی تا چراگاه و محل استراحت حیوان داشته باشد حرکت کرده و پس از نوشیدن آب مراجعت می‌کنند.
تولید مثل بز کوهی: در پاییز، که فصل جفت‌گیری است، گله‌های کل و بز با هم مخلوط می‌شوند. در مناطق گرمسیر اوایل پاییز و در مناطق سردسیر اواخر پاییز جفت‌گیری شروع می‌شود که با شاخ زدن کل‌ها به بوته‌هایی نظیر گون همراه است. در این فصل بوی مخصوصی از غدد واقع در قسمت زیرین ته دم نرها ترشح می‌شود. این بوی تند به علت محلول بودن در چربی و آغشته شدن موها با ادرار و عرق حیوان بسیار پایدار است و تا فصل بهار که موها تعویض می‌شوند باقی می‌ماند. در فصل جفت‌گیری بین نرها جدال‌های سختی در می‌گیرد. نرهای قوی‌تر که شاخ بلندتری دارند حرمسرایی (متشکل از پنج تا 15 ماده) تشکیل می‌دهند، کل‌ها با ژست‌های مختلف و نشان دادن شاخ‌ها سعی می‌کنند رقیب را مرغوب کنند، گاهی اوقات طرفین با بلند شدن روی پاها و در حال آمدن به پایین شاخ‌ها را محکم به هم می‌کوبند. در مواردی حدود 10 تا 15 % از بزها به دلایل مختلف از جمله کم‌بودن تعداد کل‌ها، آبستن نمی‌شوند. طول مدت بارداری 150 تا 160 روز است. در موقع زایمان، بزها به مناطق امن می‌روند. 1 و اغلب 2 و به ندرت 3 بچه می‌زایند. در این زمان معمولاً تعداد زیادی لاشخور برای خوردن بقایای زایمان نظیر جفت بر بالای سر بزها پرواز می‌کنند (در سال 1375 متجاوز از 1,000 دال در محل چشمه گردو واقع در پارک ملی بمو در زمان زایمان بزها مشاهده گردید). بچه‌ها بعد از یکی دو روز قادر به تعقیب مادر خود در صخره‌ها هستند. وزن بزغاله‌ها حدود 3 تا 4 كیلوگرم است و تا 4–5 ماهگی از شیر مادر تغذیه كرده و بعد از حدود 2 تا 3 سال بالغ می‌شوند. رنگ نوزادان خاكستری مايل به زرد است و در ناحيه صورت و جلوی پاها موهای تيره دارند. طول شاخ در بزغاله‌ها از گوش‌ها كوتاه‌تر است. کل‌و‌بزها یکی از اجداد بزهای اهلی هستند و قادرند با هم جفت‌گیری و تولیدمثل کنند.
طول عمر كل و بزها در طبیعت حدود 12 تا 15 سال است. طعمه‌خواران طبیعی شامل گرگ، پلنگ و یوز است، ولی بزغاله‌ها ممكن است توسط پرندگان شكاری و كفتار شكار شوند.

زیستگاه، پراکندگی و فراوانی بز کوهی در ایران

کل و بز در اكثر مناطق كوهستانی و صخره‌ای ایران پراكندگی دارد. امروزه به دلیل تخریب زیستگاه، شكار بی‌رویه و تله‌گذاری در برخی از مناطق ایران مانند بیستون در كرمانشاه كاملاً از بین رفته و در سایر زیستگاه‌ها هم جمعیت آن رو به كاهش است. در حال حاضر جمعیتی کمتر از 50 هزار فرد برای اين گونه در سراسر كشور برآورد می‌شود.

پراکنش جهانی کل و بز

پراکندگی بز کوهی در جهان، از جزیره کرت تا قفقاز، پاکستان، ترکمنستان و عربستان است.

آثار و نمایه‌های کل و بز

ردپای کل و بز: به علت زندگی بر روی صخره‌های مناطق کوهستانی، عموماً یافتن ردپای بزکوهی تا حدودی دشوار است، اما در کنار چشمه‌ها و آبشخورها به ویژه در فصول گرم سال و یا در برخی دره‌های مناطق کوهستانی که دارای پوشش گیاهی بهتری نسبت به مناطق مرتفع‌تر هستند، می‌توان ردپای آن‌ها را یافت. ردپای بزکوهی شباهت زیادی به ردپای گوسفند وحشی دارد، اما کشیده‌تر از آن است. در هنگام راه رفتن اثری از سم‌های تحلیل رفته دیده نمی‌شود، اما هنگام دویدن یا جست زدن آثار این انگشتان در ردپا قابل تشخیص است. طول ردپاها معمولاً 6 تا 7 سانتی‌متر و عرض آن از 4.5 تا 5 سانتی‌متر متغیر است.
الگوی ردپای کل و بز: بز کوهی معمولاً به صورت راه رفتن آرام حرکت می‌کند، اما برای پریدن از سنگی به سنگ دیگر جست‌های بلندی می‌زند که ممکن است طول آنها به بیش از 4 متر برسد. بزکوهی در هنگام راه رفتن پا را به فاصله کمی از دست می‌گذارد و در این حالت راه رفتن، فاصله بین پاهای چپ و راست بسیار کم است.

دشمن طبیعی مهم کل و بز پلنگ، گرگ و به تازگی یوز است. بچه‌های این گونه ممکن است توسط کفتار، سیاه‌گوش، روباه و عقاب شکار شوند. گاهی اوقات عقاب طلایی به بزغاله‌ها حمله می‌کند و آن‌ها را از صخره‌ها به پایین می‌اندازد (در کوه‌های سکنج واقع در استان کرمان عقاب طلایی بزغاله چند روزه‌ای را به دره عمیقی پرت کرد و بلافاصله مشغول خوردن آن شد). در بسیاری از مناطق بزغاله‌های تازه متولد شده‌ی کل و بز توسط مردم گرفته می‌شوند. تا اوایل دهه 1360 دسته‌های بزرگی از این حیوان در اکثر مناطق کوهستانی کشور مشاهده می‌شدند ولی به علت شکار آن‌ها از طریق جرگه (راندن جانوران به سمت شکارچیان) و استفاده از سلاح‌های ساچمه‌زنی و جنگی، تله‌گذاری در اطراف چشمه‌ها و گرفتن آنها توسط سگ، در سال‌های اخیر جمعیت آن در اکثر زیستگاه‌های کشور به شدت رو به کاهش گذاشته و در بسیاری از مناطق مانند جنوب فارس، بوشهر و غرب کشور که در هر منطقه هزاران رأس کل ‌و ‌بز مشاهده می‌شد، نسل آن منقرض شده و یا در شرف انقراض قرار گرفته است. در منطقه حفاظت شده بیستون کرمانشاه متجاوز از 10 هزار رأس کل ‌و ‌بز که برخی از آن‌ها از نظر زیبایی و طول شاخ در جهان بی‌نظیر بودند وجود داشت که تعداد آن‌ها به صفر رسیده است. در بسیاری از دیگر مناطق تحت حفاظت کشور نظیر پارک ملی بختگان و پارک ملی بمو نیز از ده‌ها هزار رأس کل و بز فقط تعداد اندکی باقی مانده است. کل و بز در طبقه‌بندی آسیب‌پذیر (VU) فهرست سرخ IUCN قراردارد.

طبقه بندی گونه کل و بز

سایر اعضای خانواده گاوسانان را بشناسیم

راسته زوج‌ سمان

خانواده گاوسانان

- گونه آهو
- گونه آهوی‌کوهی دره‌شوری
- گونه جبیر
- گونه کل و بز
- گونه قوچ اوریال
- گونه قوچ ارمنی
- گونه قوچ و میش هیبرید
- گونه قوچ اصفهان
- گونه قوچ لارستان
- گونه قوچ شیراز
- گونه قوچ اوریال افغان
- گونه قوچ اوریال بلوچ
- گونه قوچ البرز مرکزی
- گونه قوچ کرمان

External Features: HB 120-160 cm, T 15-20 cm, SH 70-100 cm and W 25-120 kg. Males have long scimitar shaped horns marked with annual growth rings that could reach 152 cm in length. Horns in females are short and do not exceed more than few centimeters. Body is stocky and muscular with brownish or yellowish gray fur. Generally, males are darker than females. Adult males have a beard and a black stripe running from the withers down the front of the shoulders merging with the black chest. They become pale with increasing age and at advanced age they are cream-white on the sides and flanks. There are black hairs on the front of their feet. The fur becomes paler in winter. Males have special sebaceous glands under the tail that become active in mating season.
Biological Features: Wild goat is a diurnal, ruminant herbivore. They are gregarious animals with acute senses of smell, sight and hearing. Females live with younger individuals in separate groups than adult males. These animals live in mountains and can climb precipitous rocky areas extremely well. In some areas they have limited altitudinal movements. Wild goats beat their feet on the ground and exhale air vehemently through their nostrils when threatened. Food consists of grasses, shrubs, tree leaves and foliage. They mate in fall and after a gestation period of 150 to 160 days, 1 to 2 kids are born. Kids usually weigh 3 to 4 kg and suckle for 4 to 5 months. They become adult after 2 to 3 years. Kids have soft silky fur which is yellowish -grey, with dark hairs on the face and front of the feet. Horn length is shorter than ears in kids. Longevity is 12 to 15 years in captivity. Major predators include wolf, leopard and cheetah but birds of prey and hyenas could also feed on young goats.
Habitat, Distribution and Abundance: Wild goats are distributed in almost all mountainous and rocky areas of the country. However, populations are declining in many areas and in some, like Bisoton of Kermanshah, they have been wiped out due to habitat destruction, poaching and trapping. Presently, total population in the country is estimated around 50,000 individuals.
Conservation Status: IUCN Red List enlists it as “Vulnerable”(VU