راسته جوندگان (ORDER RODENTIA)
رده‌بندی و تنوع راسته جوندگان
واژه جونده (Rodent) از ریشه لاتین (Rodere) به معنی گاز گرفتن، کندن و فرسودن است. به دلیل اینکه جوندگان برای کوتاه کردن دندان‌های پیشین خود که دائما در حال رشد است، به جویدن مشغول هستند، به این نام خوانده می‌شوند. جوندگان با 28 خانواده، 443 جنس و بیش از 2,280 گونه بزرگترین راسته پستانداران را تشکیل می‌دهند. بطوریکه از 4,629 گونه پستاندار، 43% گونه‌ها متعلق به راسته جوندگان است. از نظر کثرت جمعیت نیز جوندگان بیشترین تعداد را شامل می‌شوند. تنوع اشکال در جوندگان بسیار زیاد است و از موش کوتوله 5 گرمی تا کاپی‌بارای 70 کیلوگرمی دیده می‌شود. در ایران تاکنون 8 خانواده و 74 گونه جونده گزارش شده است که تشی بزرگترین جونده و جربیل كوتوله کوچک‌ترین جونده ایران است.
فراوانی و پراکندگی راسته جوندگان
این راسته گسترده‌ترین پراکندگی را در میان همه راسته‌ها دارد و اعضای آن در هر زیستگاهی، از توندراهای قطبی تا بیابان‌های خشک و سوزان حضور دارند. حدود 70% جوندگان در خانواده موش‌ها (Muridae) قرار دارند و برخی از اعضای این خانواده مانند موش خانگی و موش سیاه، در تمام قاره‌های جهان، از جمله استرالیا و همچنین جزایر اقیانوسی حضور دارند. سنجاب‌ها نیز پراکندگی وسیعی در دنیا دارند و به غیر از استرالیا و صحرای آفریقا در سایر نقاط دیده می‌شوند. تقریبا در تمامی مناطق ایران می‌توان گونه‌هایی از راسته جوندگان را مشاهده کرد. برخی گونه‌ها مانند موش خانگی، تشی و جرد ایرانی پراکندگی وسیعی در ایران دارند اما برخی گونه‌ها مانند سنجابک‌های دم موشی، ول برفی، جرد زارودنی و جربیل میان‌رودان پراکندگی محدودی دارند.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
آناتومی راسته جوندگان
ویژگی اصلی جوندگان داشتن 2 جفت دندان پیشین بلند و اسکنه‌ای شکل، یک جفت در آرواره بالا و یک جفت در آرواره پایین است که دائما در حال رشد هستند. یعنی دارای ریشه فعال بوده بطوریکه روزانه 0.3 تا 0.4 ميلی‌متر رشد كرده ولی جوندگان با جویدن مواد مختلف و سائیدن دندان‌ها به هم، طول آنها را ثابت نگه می‌دارند. جوندگان دندان نیش ندارند و دندان‌های پیش آسیا نیز در اکثر گونه‌ها وجود ندارد. فضای خالی که به علت نبودن این دندان‌ها در دهان ایجاد می‌شود دیاستما (Diastema) نامیده می‌شود. سطح دندان‌های آسیا دارای تاج‌های کوتاه یا بزرگی است که نقش موثری در خرد کردن مواد گیاهی دارند. تعداد دندان در آنها به ندرت از 22 عدد تجاوز می‌کند، به جز نوعی موش حفار که در مرکز و شرق آفریقا زندگی می‌کند و بیش از 28 عدد دندان دارد. قسمت جلوی دندان‌های پیشین با مینا پوشیده شده است و قسمت عقب دندان، مینا ندارد و با سایش به دندان بالا تیز می‌شود. اندازه و الگوی برآمدگی دندان‌های گونه‌های مختلف در جوندگان وابسته به رژیم غذایی است. اغلب جوندگان بدنی دوکی شکل با پاهای کوتاه، گوش کوچک و چشمانی ریز دارند. چشمها در برخی گونه‌ها از بین‌رفته‌اند ولی در گونه‌های شبگرد چشم بزرگ شده است. پاها گرد و کوتاه هستند. پاهای جلویی در برخی گونه‌ها به پنجه‌های بلند ختم می‌شوند که برای حفر کردن به کار می‌رود. در حالی که برخی گونه‌ها مانند ول حفار با دندان زمین را حفر می‌کند. تعدادی از جوندگان مانند دوپاها برای جهیدن اختصاص پیدا کرده‌اند. معمولا در جوندگان پاهای عقب عضلات قوی‌تری دارند و بلندتر از پاهای جلو هستند. برخی برای زندگی در محیط آب سازگاری پیدا کرده‌اند، شماری مانند سگ آبی دم‌ها و پاهای پارو مانند دارند و برخی مثل سنجاب‌های درختی جهت زندگی روی درخت تخصصی شده‌اند. کیسه‌دهان‌ها دارای کیسه دهانی هستند و می‌توانند تا 90 گرم مواد غذايی در این کیسه ذخیره کنند. بیشتر جوندگان اطراف گونه و چانه دارای موهای (سبیل) حساس هستند.
زیست‌شناسی و بوم‌شناسی راسته جوندگان
تولیدمثل جوندگان
بیشتر جوندگان جثه کوچک و طول عمر کوتاهی دارند. این گروه که شامل موش‌ها و سنجاب‌ها می‌شود، طول دوره بارداری کوتاهی (17 تا 45 روز) دارند و در سال بین 1 تا 4 بار تولیدمثل می‌کنند و هر بار بین 4 تا 12 بچه به دنیا می‌آورند. اما جوندگان بزرگ جثه‌ای مانند تشی، نوتریا و خوکچه هندی که طول عمر طولانی‌تری دارند، طول دوره بارداری طولانی‌تر (60 تا 283 روز)، تعداد تولیدمثل کمتر (1 تا 2 بار درسال) و تعداد بچه‌های کمتر اما کامل‌تری به دنیا می‌آورند.
اکثر جوندگان، اجتماعی هستند و تولیدمثل زیادی دارند. علت بقاء اکثر جوندگان را می‌توان در جثه کوچک، تولیدمثل زیاد و برای برخی از گونه‌ها خواب زمستانی و خواب تابستانی دانست. افزایش جمعیت آنها بستگی به فراوانی غذا دارد، در شرایط نامناسب جهت کنترل جمعیت، در دستگاه تناسلی بعضی از جوندگان تغییراتی به وجود می‌آید که در نتیجه، میزان باروری بسیار کاهش یافته یا به کلی متوقف می‌شود.
تغذیه جوندگان
جوندگان، تنوع وسيعی از مواد غذایی شامل قسمت‌های زيرزمينی و سطحی گیاهان، حشرات، ماهی‌ها، خزندگان، پرندگان و پستانداران را مورد تغذيه قرار می‌دهند. به هر حال خوراک اصلی جوندگان مواد گياهی است. قسمت‌های مختلف گياه از قبيل دانه، ميوه، جوانه، برگ، ساقه و ريشه به وسيله جوندگان خورده می‌شود. بسياری از گونه‌ها مواد غذايی را ذخيره می‌كنند. تنوع ريخت‌شناسی در جوندگان به طور عمده با تفاوت‌های عادات غذايی و شيوه‌های مختلف حركتی همراه است. برخی جوندگان همه‌چیزخوارند و معده توسعه یافته و روده طویل برای هضم مواد غذایی دارند و برخی بسیار تخصصی شده و از قارچ‌ها و بی‌مهرگان تغذیه می‌کنند. برخی دیگر نظیر ول آبزی و نوتریا از حشرات آبزی، صدف‌ها و ماهی هم تغذیه می‌کنند. تعداد کمی از گونه‌های جونده گوشت‌خوار هستند نظیر رت آبی استرالیایی که ماهی‌های کوچک، قورباغه و صدف می‌خورد.
رفتار جوندگان
رفتار اجتماعی جوندگان بسیار متغیر است. برخی گونه‌ها مانند ول‌ها کاملا اجتماعی هستند، در صورتی که برخی دیگر مانند ول‌های حفار منزوی، به گونه‌ای نقب می‌زنند که نقب‌های هر یک با دیگری همپوشی نداشته باشد. اغلب جوندگان به دلیل محدوديت‌های زندگی روزانه، شب فعال هستند. حواس جوندگان برحسب نوع زندگی آنها متفاوت است. جوندگانی كه در زيرزمين زندگی می‌كنند دارای قدرت بينايی ضعيف ولی حس لامسه بسیار قوی هستند. حس شنوايی نيز در جوندگان زيرزمينی بسیار ضعيف ولی در جوندگانی مثل دوپاها كه در زمين‌های باز و بيابان‌ها زندگی می‌كنند، بسيار قوی است. رشد لاله گوش اغلب با قدرت شنوايی تناسب دارد.
لانه‌سازی جوندگان
بيشتر جوندگان برای خود لانه می‌سازند. اغلب لانه‌ها در زمين ساخته می‌شوند و دارای شكل‌های متنوعی هستند. عمق لانه‌ها، تعداد ورودی‌ها و پيچيدگی لانه‌ها در انواع مختلف جوندگان متفاوت است. لانه‌سازی و زندگی در عمق زمين در زندگی جوندگان اهميت زيادی دارند. لانه می‌تواند از سيستم ساده y شكل در جربيل هندی و سنجاب زمینی تا سيستم‌های خيلی پيچيده نظير آنچه در مورد جربيل بيابانی هندی ديده می‌شود متفاوت باشد. در بين اعضای یک گونه نيز لانه‌ها می‌توانند تفاوت داشته باشند. اين لانه‌ها ممكن است چندين استراحتگاه داشته باشند كه بسته به عمق‌شان دماهای متفاوتی دارند.
اکثر جوندگان در تمام فصول سال فعال هستند. بعضی در فصول سرد به خواب زمستانی فرو می‌روند و عده معدودی نیز در فصل تابستان که درجه حرارت محیط بالا و مواد غذایی نایاب است خواب تابستانی دارند.
زیستگاه جوندگان
جوندگان در بیشتر زیستگاه‌ها زندگی می‌کنند و برخی از آنها به دلیل قدرت سازگاری بالا می‌توانند در خشک‌ترین بیابان‌های دنیا هم دوام بیاورند. سازگاری با انواع مختلف زيستگاه‌ها سبب به وجود آمدن الگوهای مختلف زندگی مانند جوندگان درخت‌زی، زيرزمينی، جهنده و نيمه‌آبزی شده است. آنها در بيشتر نواحی جز بعضی از جزاير قطب شمال، جزایر اقيانوسی، نيوزيلند و قطب جنوب بومی هستند. بعضی از افراد خانواده موش‌ها مانند موش قهوه‌ای و موش سیاه توسط انسان در همه قسمت‌های جهان پراكنده شده‌اند.
در ايران جوندگان در تمامی زیستگاه‌ها، از جزایر جنوب (جربیل بلوچی) تا ارتفاعات 4,000 متری البرز و زاگرس (ول برفی)، از ریگزارهای دشت لوت و کویر مرکزی (جربیل پاسفید) تا جنگل‌های خزر (سنجابک جنگلی) و زاگرس (سنجاب ایرانی) و از مناطق تالابی (ول آبزی) و جنگل‌های حرا (موش سیاه) تا شهرهای بزرگی چون تهران و مشهد (موش قهوه‌ای و موش خانگی) مشاهده می‌شوند.
حفاظت جوندگان
45 گونه از این راسته در 2 قرن اخیر منقرض شده است. 78 گونه به دلیل کوچکی و مجزا بودن جمعیت به شدت در خطر انقراض قرار دارند و روند کاهش جمعیت آنها همچنان ادامه دارد. 5 گونه از جوندگان ایران در رده نزدیک به تهدید و 6 گونه در رده کمبود اطلاعات فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) قرار دارند.
ارزش‌های بوم‌شناختی
جوندگان یکی از حلقه‌های اصلی زنجيره غذايی در طبيعت هستند. جوندگان یک منبع غذايی مهم برای بسیاری از گوشت‌خواران مانند روباه‌ها، خدنگ‌ها، سمورها و پرندگان شکاری هستند. جوندگان با پراکنش گرده‌های قارچ و برقراری ارتباط بین گیاه و قارچ به ویژه در زیست‌بوم‌های کشاورزی و مناطق همجوار با زیستگاه‌های جنگلی نقش مهمی را در کارکرد زیست‌بوم‌ها ایفا نموده و در بسیاری از زیست‌بوم‌ها به عنوان گونه‌های سنگ سرطاق (Keystone species) شناخته می‌شوند.
جوندگان و انسان
گونه‌های مختلف جوندگان از نظر اقتصادی بسیار مهم هستند. رت‌ها و موش خانگی و ساير گونه‌های همزيست با انسان، به انبارهای غله و محصولات كشاورزی خسارت وارد كرده، پوست درختان جنگل‌ها را از بين برده و حفره‌هايی در زمين‌های مورد استفاده انسان ايجاد می‌كنند. بيشتر جوندگان از لحاظ انتقال بيماری‌ها به انسان و ساير حيوانات اهميت زيادی دارند. موش‌ها حداقل 35 نوع بيماری نظیر طاعون، تيفوس موشی، تب گاز گرفتگی و يرقان عفونی را منتقل می‌كنند. طاعون يا مرگ سياه، مهمترين بيماری منتقل شده به وسيله موش به انسان است.
جوندگان آثار مفيد بسیاری نيز دارند. فعاليت‌های حفاری گونه‌های زيرزمينی منجر به هوادهی خاک می‌شود و مواد مغذی معدنی را وارد لايه بالايی خاک می‌كند. بعضی گونه‌ها جمعيت‌های حشرات را كنترل می‌كنند. پژوهش‌های پزشكی و جانورشناسی به طور عمده به ذخاير پرورشی رت‌ها در آزمايشگاه، موش نروژی، موش خانگی، کیسه دهان‌ها و بعضی از گونه‌های جربيل‌ها و جردها وابسته است. در بعضی مناطق جهان، مردم از بعضی جوندگان به ويژه سنجاب‌ها و گونه‌های بزرگتر تشی‌شكلان تغذيه می‌كنند. جوندگان از مهمترين پستاندارانی هستند كه بررسی آنها به لحاظ اهميتی كه در جنبه‌های مختلف از جمله كشاورزی و بهداشتی دارند لازم به نظر می‌رسد. از ميان پستانداران ایران، جوندگان به علت اهميت در انتشار بيماری‌ها، خسارات وارده به محصولات زراعی، سهولت جمع‌آوری و نگهداری به گونه‌ای گسترده‌تر بررسی شده‌اند. با اين حال، گونه‌ها و زيرگونه‌های زيادی وجود دارند كه هنوز گزارش نشده‌اند. علاوه بر بررسی‌های ريخت‌شناسی، ضرورت بررسی‌های كروموزومی، زیست‌شيمایی، مولكولی و رفتارشناسی جوندگان به شدت احساس می‌شود. همچنين، در زمينه انتشار جغرافيایی گونه‌ها، بوم‌شناسی و روابط تكاملی بين گونه‌ها اطلاعات کافی وجود ندارد.
از راسته جوندگان در ایران تا کنون 8 خانواده و 74 گونه در ایران شناسایی شده است.
راسته جوندگان
- گونه سنجاب ایرانی
- گونه سنجاب زمینی ناخن دراز
- گونه سنجاب زمینی زرد
- گونه سنجاب زمینی پیراحمد (سنجاب آسیای صغیر)
- گونه سنجاب بلوچی (سنجاب نخلی)
- گونه دوپای پنج انگشتی کوچک (دوپای کوچک)
- گونه دوپای ویلیامز
- گونه دوپای فرات
- گونه دوپای هاتسون (دوپای بلوچی)
- گونه دوپای توسی
- گونه دوپای کوتوله (خرگوشک)
- گونه دوپای سه انگشتی شمالی (دوپای خراسانی)
- گونه دوپای بلانفورد (پامسواکی بزرگ)
- گونه دوپای مصری کوچک (پامسواکی کوچک)
- گونه دوپای تالر
- گونه دوپای فیروز
- گونه همستر دم دراز زاگرسی
- گونه همستر دم دراز البرزی
- گونه همستر دم دراز بزرگ (همستر فشمی)
- گونه همستر دم دراز هاتسون
- گونه همستر دم دراز آذربایجانی (همستر ایرانی)
- گونه ول آبزی (موش آبی)
- گونه ول افغانی
- گونه ول برفی
- گونه ول حفار افغانی
- گونه ول حفار جنوب قفقاز (ول حفار کردی)
- گونه ول حفار ترکمنی
- گونه ول معمولی
- گونه ول اروپای شرقی
- گونه ول شرق خزر (ول کرمانی)
- گونه ول اجتماعی (موش افغان)
- گونه ول ایرانی
- گونه ول قزوینی
- گونه ول كپه داغ (ول پارادوکس)
- گونه ول جنگلی شلکوفنیکوف (ول علفزار)
- گونه ول جنگلی میجر
- گونه ول خراسان
- گونه ول گونتر
- گونه همستر خاکستری (همستر مهاجر)
- گونه همستر برانت (همستر طلایی)
- گونه جربیل سبزه (کرمانی، تیره)
- گونه جربیل چیزمن (پاسفید)
- گونه جربیل میان رودان (بین النهرین)
- گونه جربیل بلوچی
- گونه جربیل کوتوله
- گونه جرد ساندوال (ناخن زرد)
- گونه جرد بیابانی هندی
- گونه جرد لیبی
- گونه جرد نیمروز
- گونه جرد ایرانی
- گونه جرد تریست رام
- گونه جرد وینوگرادف (پاسرخ/ آذری)
- گونه جرد زارودنی
- گونه جربیل بزرگ
- گونه جربیل هندی
- گونه موش خاردار
- گونه موش کشتزار گلو زرد
- گونه موش کشتزار هیرکانی
- گونه موش کشتزار اورال
- گونه موش کشتزار استپی
- گونه موش کشتزار ابن سینا
- گونه موش بیشه هندی
- گونه موش خانگی
- گونه موش مقدونی
- گونه موش ورامین (نزوکیای دم کوتاه)
- گونه موش قهوه‌ای
- گونه موش سیاه
- گونه موش هیمالیایی (ترکستانی)
- گونه سنجابک جنگلی (اشگول)
- گونه سنجابک درختی
- گونه سنجابک دم موشی کپه داغ
- گونه سنجابک دم موشی زاگرسی (ایرانی)
- گونه تشی
- گونه نوتریا