گونه فک خزری Caspian seal
نام فارسی: فک خزری
نام علمی: Pusa caspica ,Phoca caspica
نام انگلیسی: Caspian seal
نام‌های محلی: (گیلانی: سگ دریایی)، (مازندرانی: سگ دریایی)، (ترکمنی: دولن)
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
ویژگی‌های ظاهری گونه فک خزری
طول بدن فک 140 تا 150 سانتی‌متر و وزن 50 تا 70 کیلوگرم است. کوچک‌ترين فک دنيا و تنها پستاندار آبزی دريای خزر است. بدن دوكی شكل، چشم‌های به نسبت درشت، گوش‌های بسيار كوچک، سبيل‌های بلند و كلفت و 5 انگشت در دست و پا دارد. سطح بدن پوشيده از موهای كوتاه (متناسب با فصل و سن رنگشان تغيير مي‌كند) و خال‌های تيره رنگ در سطح پشتی بدن است (با افزايش سن اين خال‌ها تيره‌تر و زيادتر و رنگ بدن نيز روشن‌تر مي‌شود) در خشکی بسيار کم تحرک بوده ولی در آب با کمک پاها به سرعت شنا می‌کند. بيش از 15 تا 30 دقيقه زير آب شنا می‌کند، اما پس از آن برای تنفس باید به سطح آب بيايد.
ویژگی‌های زیستی گونه فک خزری
فک خزری حیوانی آبزی است، به صورت گروهی شامل نرها و ماده‌ها با يکديگر زندگی می‌کنند. فقط برای تولیدمثل و گاهی برای استراحت به ساحل می‌آید. پاهای عقب فک نمی‌توانند به طرف جلو خم شوند بنابراین فک‌ها با قوز کردن و لولیدن بر روی زمین حرکت می‌کنند. فک‌ها شناگرهای ماهری هستند. آنها با حرکت پاهای عقبی به طرف جلو شنا می‌کنند. گاهی اواقات، به خصوص در حالت اسارت بر روی پشت شنا می‌کنند و یا به حالت عمودی در آب می‌ایستند. هم در شب و هم در روز فعال هستند. در داخل آب قادرند به خوبی ببینند، بشنوند و با استفاده از سبیل‌های بلندشان به ردیابی طعمه‌های خود حتی در آب‌های کدر بپردازند. مهاجرت سالانه منظمی براساس دمای آب دارد. در فصل پاییز به طرف آب‌های شمال شرقی دریای خزر (سواحل روسیه) که دارای عمق کم و در زمستان‌ها یخ زده است مهاجرت می‌کنند. یخ‌ها که در ابتدا به حالت شناور هستند در اثر باد امواج خرد شده و به صورت تپه‌های ناصافی در می‌آیند. فک‌ها در این یخ‌ها سوراخ‌های کوچکی برای نفس کشیدن و سوراخ های بزرگ‌تری برای خارج شدن از حفر می‌کنند. در اوایل بهار که یخ‌ها آب می‌شوند فک‌ها به طرف جنوب مهاجرت می‌کنند و تابستان را در قسمت‌های عمیق‌تر و سردتر که غذا فراوان است، می‌مانند. هنوز اکثر مکان‌هایی که فک‌ها از بهار تا پائیز در آنجا به سر می‌برند کاملاً مشخص نشده است.
تغذیه فک‌ها: طبق بررسی‌های انجام شده متجاوز از 80% از غذای فک‌ها را ماهی کیلکا و بقیه را گاوماهیان تشکیل می‌دهند. کاهش شدید ماهیان به‌خصوص ماهی کیلکا که به علت ورود شانه‌دار، آلودگی آب و صید بی‌رویه صورت گرفته است، می‌تواند یکی از عوامل کاهش شدید جمعیت این حیوان باشد.
تولید مثل فک: جفت‌گیری از اواخر بهمن تا اواسط اسفند که در نواحی شمالی دریای خزر به‌خصوص دهانه رودخانه‌های ولگا و اورال به سر می‌برد انجام می‌گیرد. یک کلونی کوچک از فک‌ها نیز برای تولیدمثل به جزایر اطراف ترکمنستان می‌روند. تک همسر است. مدت آبستنی حدود 11 ماه است که احتمالاً چند ماه آن مربوط به تأخیر باروری است. قبل از زایمان سوراخ‌هایی در یخ حفر می‌کند و معمولاً 1 تا 2 نوزاد در این سوراخ‌ها و یا در پناه قطعات یخ می‌زاید. بچه‌ها در زمان تولد موهای بلند و سفید متمایل به زرد دارند که بعد از 3 هفته جای خود را به موهای خاکستری تیره می‌دهند. بچه‌ها در زمان تولد بین 64 تا 79 سانتی‌متر طول و حدود 2.5 تا 3 کيلو وزن دارند و به منظور رشد سريع و تأمين يک لايه چربی در زير پوست، در يک دوره کوتاه 1 ماهه توسط شير مادر كه بسیار مقوی است (با چربی حدود 12%) تغذیه می‌شوند. مادر حدود 4 تا 5 هفته از بچه‌ها مواظبت می‌کند. حدود 1 ماه پس از زایمان جفت‌گیری شروع می‌شود. بچه‌ها پس از مدتی به طور دسته جمعی به طرف آب‌های عمیق و سرد جنوب دریای خزر مهاجرت می‌کنند. در حدود 6 سالگی بالغ می‌شود. گرگ و عقاب‌های دریایی از توله‌های فک خزر تغذیه می‌کنند.
طول عمر فک خزر: طول عمر حدود 30سال است.
زیستگاه، پراکندگی و فراوانی فک خزری در ایران
فک خزر در حوزه دريای خزر و رودخانه‌های منتهی به آن با تراكم نه چندان بالا زندگی می‌کند. در اواخر بهار، تابستان و اوایل پاییز در مناطق میانی و جنوبی که آب عمیق‌تر و سردتری دارد به سر می‌برد. در این فصل در آب‌های نزدیک به سواحل گیلان و مازندران، به‌خصوص در سواحل شرقی مانند میانکاله و بابلسر تعدادی فُک که فقط سرهایشان از آب بیرون است مشاهده می‌شوند.
پراکنش جهانی فک خزری
این فُک فقط در دریای خزر زندگی می‌کند و بومی این دریا است.
آثار و نمایه‌های فک خزری
ردپای فک: ردپای حاصل از فک به‌ندرت در گل و لای و شن‌های کنار ساحل دریای خزر پیدا می‌شود. این ردپاها بسیار مشخص هستند و از رد حیوانات دیگر قابل تشخیص هستند و با آنها اشتباه گرفته نمی‌شوند. فک هنگام حرکت کردن بدن را به سختی بلند کرده و با استفاده از اندام باله مانند جلو حرکت می کند. هنگامی که حیوان نیاز به سرعت بیشتری دارد، مانند فرار کردن، اندام باله مانند عقبی نیز در هل دادن و راندن حیوان به جلو کمک می‌کند. بنابراین ردپای حیوان شامل رد پهنی است که به وسیله کشیده شدن بدن ایجاد شده و در هر طرف یک ردیف رد حاصل از اندام باله مانند جلویی با 5 چنگال که معمولاً در آنها قابل مشاهده هستند، در خط موازی با جهت حرکت وجود دارد.
وضعیت حفاظتی فک خزری
دشمن طبیعی بچه‌های فک، عقاب‌ها هستند گاهی اوقات در نواحی شمال دریای خزر گرگ‌ها نیز فک‌ها را می‌کشند. همه ساله تعداد زیادی فُک در تورهای ویژه‌ی صید ماهیان خاویاری گرفتار می‌شوند. فُک‌های گرفتار شده یا خفه می‌شوند یا معمولاً‌به وسیله کارد بلندی که صیادان در شکم آنها فرو می‌کنند، یا با کوبیدن چکش به سرشان به قتل می‌رسند. تعداد زیادی از این فُک‌ها مرده یا نیمه جان در سواحل استان مازندران، به خصوص در منطقه میانکاله تا بابلسر، مشاهده می‌شوند (سالانه حدود 500 فک در آب‌های ایران از این طریق کشته می‌شوند).
براساس اطلاعات موجود همه ساله در سواحل شمالی دریای خزر هزاران فک نوزاد به خاطر پوست زیبایی که دارند، شکار می‌شوند. تعداد فک در دریای خزر در سال 2005 حدود 111 هزار قلاده تخمین زده می‌شود. این درحالی است که جمعیت این حیوان در اوایل قرن بیستم بالغ بر 1 میلیون و در اوایل دهه هفتاد میلادی بالغ بر 400 هزار قلاده بوده است. حدد 20% از کاهش جمعیت و 20% کاهش باروری فک‌ها را ناشی از آلودگی‌های محیطی به خصوص سموم کشاورزی می‌دانند. علاوه بر آن، در فاصله بین سال‌های 1997 تا 2000 بین 20 تا 30 فک به علت ویروس CDV (canine distemper virus) در مناطق شمالی دریای خزر تلف شدند. کاهشِ یخبندان در سال‌های اخیر که موجب تجمع فک‌ها در مناطقی خاص و ارتباط زیاد آنها با یکدیگر شده است، سرایت این ویروس را آسان‌تر نموده است. همچنین این کاهش یخبندان و شکسته شدن زود هنگام یخ‌ها که علت اصلی آن تغییرات آب و هوایی کره زمین است لطمه زیادی به بقاء نوزادان وارد می‌سازد. از طرف دیگر پس از فروپاشی شوروی سابق تخلفات شکار و صید نیز بسیار افزایش یافته است. گونه فک خزری در زمره گونه‌های حمایت شده سازمان حفاظت محيط زيست قرار دارد. در 100 سال گذشته جمعیت فک خزر 90% کاهش داشته است. به همین دلیل در طبقه در معرض خطر انقراض (EN) فهرست سرخ IUCN قرار دارد. در مورد اين گوشتخوار کمتر مطالعه شده و حفاظت از آن، به ویژه در مناطقی که ماهیگيری صنعتی رواج دارد، نيازمند اقدامات جدی است.
طبقه‌بندی گونه فک
- گونه فک خزری
External Features: BL is about 140-150 cm and W 50-70 kg. It is the smallest seal in the world and is the only mammal inhabiting the Caspian Sea. The body is torpedo shape, the eyes are relatively large and the ears very small. The whiskers are thick and long and there are 5 fingers contained within the fore and rear flippers. The body is covered with short hairs (which change color with season and age) and faint spots on the upper parts of the body. With increasing age, as the color of the body becomes whiter, these spots become more numerous and darker. Caspian seals aren’t quick on land but are fast swimmers with the help of their rear flippers. It can stay underwater for 15 to 30 minutes before surfacing to breathe.
Biological Features: Males and females live together in mixed-sex groups and migrate regularly driven by changes in water temperature. They spend summers in the southern parts of the Caspian Sea along the Iranian coastlines and in autumn migrate to the northern waters of the Russian coast. Their prey consists of small fish and mollusks. Caspian seals are dependent for reproduction on winter ice, which covers the shallow northern Caspian Sea between January and March. One or two pups are born after a gestation period of 11 months inside dens created by their mother inside the ice. Pups are protected from the cold by a white lanugo coat and weigh between 2.5 and 3 kg. They are nursed on milk with a high fat content (12%) for about one month to gain weight and develop blubber. Both sexes become sexually mature at around 6 years of age. Wolves (Canis lupus) and sea eagles (Haliaeetus spp.) prey on pups.
Habitat, Distribution and Abundance: This species lives at low densities only in the Caspian Sea and its associated rivers.
Conservation Status: The species is considered “Protected” by the Iran Department of Environment. Unfortunately, every year many seals are entangled in fishing nets and killed. The Iranian commercial fishery is likely responsible for deaths of an estimated 500 seals annually. Water pollution is another factor that reduces population of this carnivore. The Caspian seal has suffered from a 90% decline in its numbers in the last century. It is categorized as “Endangered” (EN) by the IUCN. Information on the species is scant and its conservation, especially in areas where industrial fishing is operating, is urgent.