گونه گرگ Canis lupus
نام فارسی: گرگ
نام علمی: Canis lupus
نام انگلیسی: Wolf
نام‌های محلی: (ترکمنی: موجَک) (ترکی: قورد) (کردی: وِرگ) (مازندرانی: وِرگ)
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
ویژگی‌های ظاهری گونه گرگ
طول سر و بدن 90 تا 130 سانتی‌متر، طول دم 30 تا 50 سانتی‌متر، ارتفاع بدن 65 تا 80 سانتی‌متر و وزن 20 تا 80 كیلوگرم است. بزرگ‌ترین سگ‌سان وحشی ایران است. نر و ماده هم‌شكل هستند. با داشتن سر بزرگ و عریض، چشمان مورب و گردن قطور كه در راستای ستون مهره‌ها قرار دارد از سگ قابل تفكیك است. همچنین، برخلاف سگ‌های اهلی معمولا دم خود را بالا نمی‌آورد. پوزه بلند و قدرتمند و حس بویایی، قوی است. سطح بدن پوشیده از كرك ضخیمی در زیر و موهای بلندی در رو است كه گرگ را قادر می‌سازد تا در سرمای 40 درجه زیر صفر به فعالیت خود ادامه دهد. رنگ بدن معمولا به رنگ خاكستری است ولی گاهی به رنگ سفید، نخودی، حنایی یا خاكستری تیره دیده می‌شوند. موهای انتهای دم تیره رنگ است. رنگ توله‌ها اغلب سیاه است که با بالا رفتن سن رنگ آنها تغییر می‌کند.
ویژگی‌های زیستی گونه گرگ
زندگی كاملاً اجتماعی دارد و در گله‌های خانوادگی 5 الی 8 و گاهی تا 10تایی زندگی می‌كنند. غالبا شب‌گرد است ولی در روز نیز مشاهده می‌شود. هر گروه شامل 1 جفت نر و ماده بالغ (معمولاً تمام عمر را با هم زندگی می‌کنند) و بچه‌های همان سال و یا سال‌های قبل است. معمولاً گرگ نر که گرگ آلفا نامیده می‌شود هدایت گروه را برعهده دارد، این گرگ برنامه‌ریز و راهنمای حرکت است و در شرایط مختلف کنترل گروه را برعهده دارد. گرگ آلفا با ژست‌های مختلف، برتری خود را بر دیگران نشان می‌دهد. بقیه افراد گروه حرکت‌های او را کاملاً تقلید (کپی) می‌کنند. سرگروه ممکن است تا چند سال برتری خود را حفظ کند. کم شدن غذا، دعواهای داخل گروه و زیاد شدن جمعیت از عوامل پاشیده شدن گروه است. گرگ‌ها حیواناتی بسیار پرطاقت و خستگی ناپذیرند. سرعت عادی آنها 8 کیلومتردرساعت است ولی قادرند با سرعت 55 تا 70 کیلومتر و با پرش‌هایی حدود 5 متر به مدت 20 دقیقه بدوند و مسافت‌هایی حدود 200 کیلومتر را در یک شبانه‌روز با سرعت کمتر طی نمایند. جابه‌جایی گرگ‌ها زیاد است. در بهار و تابستان معمولاً اوایل غروب تحرک خود را آغاز می‌نمایند و صبح زود به لانه و یا استراحتگاه (مکانی که بچه‌ها بازی می‌کنند) مراجعت می‌کنند ولی در زمستان به مناطق دورتر می‌روند و نیازی به مراجعت ندارند. در لابه‌لای انگشتان گرگ‌ها غدد مترشحه بو وجود دارد که در برقراری ارتباط بین گله گرگ‌ها و پیدا کردن یکدیگر نقش مهمی را ایفاء می‌کند. گرگ‌های پیر که قادر به همراهی گروه نیستند به تنهایی زندگی می‌کنند. حس بویایی گرگ‌ها بسیار قوی است. آنها قادرند از فاصله 2.5 کیلومتری بو را تشخیص دهند. معمولاً طعمه خود را به وسیله بوی مستقیم و یا تعقیب بوی به جای مانده در رد طعمه پیدا می‌کنند. صدای گرگ شباهت زیادی به پارس سگ دارد. گاهی اوقات به خصوص در فصل جفت‌گیری زوزه‌ای بسیار طولانی و غم‌انگیزی سر می‌دهند که در مناطق باز از فاصله 16 کیلومتری برای انسان قابل شنیدن است. دید بسیار قوی، حس شامه تا حدود 10 تا 70 برابر انسان، طاقت در مقابل سرما و گرما (40- تا 50+ درجه سانتیگراد)، توانایی تولید مثل (در هر بار 10 توله می‌زاید) و قدرت جفت‌گیری با گرگ، شغال و سگ و در نتیجه توانایی تولید بچه‌های فراوان دورگه و بالاخره توانایی کنترل جمعیت جوندگان مانند موش‌های صحرایی، خرگوش‌ها، توله‌های شغال و روباه و… گرگ را تبدیل به جانوری قابل احترام در بین دوستداران حیات وحش نموده است.
تغذیه گرگ: از علف‌خواران بزرگ نظیر قوچ وحشی، کل‌وبز، آهو، مرال، شوکا، و نیز از مهره‌داران کوچک و پرندگان تغذیه می‌کند. در موقع کمیابی طعمه، از لاشه حیوانات و مواد گیاهی نیز استفاده می‌کند. در منطقه حفاظت شده مراکان واقع در آذربایجان غربی، در فصل تابستان علیرغم مراقبت‌های انجام شده تعدادی گرگ به مزارع هندوانه هجوم آورده و از بهترین هندوانه‌ها تغذیه می‌کردند. در مناطقی که جانوران طعمه نابوده شده‌اند به دام‌های اهلی نظیر گوسفند و حتی اسب و الاغ حمله می‌کند. گرگ‌ها طعمه خود را از طریق تعقیب کردن و معمولاً با همکاری یکدیگر شکار می‌کنند. قبل از حمله وضعیت تک‌تک حیوانات گله را بررسی می‌کنند و پیرترین، ضعیف‌ترین و مریض‌ترین حیوان را برای شکار انتخاب می‌کنند. پس از شکار چند روز در کنار طعمه خود به استراحت می‌پردازند و سپس برای به دست آوردن غذا به محل جدیدی می‌روند. به جز مواردی خاص تاکنون مدرک مستدلی مبنی بر حمله گرگ به انسان دریافت نشده است. بیشترین حملات گرگ به انسان در ایران نه از طرف گرگ بلکه از جانب گرگاسگ‌ها (آمیزش گرگ نر و سگ ماده) انجام می‌شود. بسیاری از افراد برای بالا بردن خوی تهاجمی سگ‌ها اقدام به این آمیزش می‌کنند و پس از آنکه قادر به تربیت گرگاسگ نشدند آن‌را در طبیعت رها می‌کنند. هر ساله گرگاسگ‌ها جان بسیاری از افراد را می‌گیرند و این کشتار به پای گرگ‌ها نوشته می‌شود. یکی از تفاوت‌های عمده گرگاسگ از گرگ خالص، نحوه قرارگیری سر بر روی تنه است. گردن گرگاسگ‌ها کشیده بوده و سرِ بالایی دارند اما در گرگ خالص سر در امتداد بدن قرار گرفته است. نحوه برخورد با گرگاسگ‌ها همانند نحوه برخورد در حمله یک سگ است.
تولید مثل گرگ: جفت‌گیری در اکثر مناطق در فصل زمستان انجام می‌گیرد، در زمان مقاربت برای مدتی قادر به جدا شدن از یکدیگر نیستند. معمولاً نر و ماده غالب به دیگر اعضاء گروه اجازه جفت‌گیری نمی‌دهند. پس از جفت‌گیری نر و ماده به طور مشترک شروع به تدارک محل زایمان می‌کنند. معمولاً 2 محل را برای لانه انتخاب می‌کنند تا به مجرد احساس خطر بچه‌ها را به دندان گرفته و آنها را به لانه دیگر منتقل کنند. دوره بارداری 61 الی 63 روز به طول می‌انجامد و 4 الی 7 نوزاد با وزن تقریبی 300 الی 500 گرم به دنیا می‌آورد. نوزادان با موهای نرم و سیاه رنگ متولد می‌شوند. بچه‌ها در موقع تولد کور هستند و بعد از حدود 12 روز چشم باز می‌کنند. 7 الی 9 هفته از شیر مادر تغذیه می‌كنند. پس از حدود 2 ماه 1 تا 10 (معمولاً 3 تا 6) بچه می‌زاید. گرگ نر مسئولیت تهیه و آوردن غذا برای ماده و بچه‌ها را به عهده دارد. آنها از غذای نیمه‌هضم شده که گرگ نر بالا می‌آورد استفاده می‌کنند. بعد از 3 هفته بچه‌ها در جلوی لانه مشاهده می‌شوند. وابستگی آنها به پدر و مادر که به طور مشترک از بچه‌ها مواظبت می‌کنند، حدود 6 ماه است. در 1 الی 3 سالگی بالغ می‌شوند.
طول عمر گرگ: در طبیعت كمتر از 10 سال است ولی در اسارت بیش از 20 سال عمر می‌كند.
آثار و نمایه‌های گرگ
ردپای گرگ: اثر پای گرگ بسیار شبیه به اثر پای یک سگ بزرگ است و به راحتی با یکدیگر اشتباه گرفته می‌شوند. با این وجود پینه‌های انگشتی گرگ بلندتر هستند و مانند پینه‌های انگشتی سگ به یکدیگر نزدیک نیستند. بنابراین از هم بازشدگی انگشتان میانی در گرگ تا حدودی بیشتر از سگ است. اثر حاصل از چنگال‌ها مشخص‌تر، بلندتر و بسیار نوک تیزتر از سگ است. اثر دست در یک گرگ بالغ تقریباً 11 سانتی‌متر طول و 10 سانتی‌متر عرض دارد و اثرپا تقریباً 8 سانتی‌متر طول و 7 سانتی‌متر عرض دارد. هنگام راه رفتن، که این حالت حرکت در گرگ نسبتاً نادر است، طول گام 80 تا 90 سانتی‌متر است. هنگام یورتمه‌رفتن، که حرکت بسیار معمول در گرگ است، طول گام تقریباً 1 متر و هنگام پریدن یا تاختن 1.5 متر یا بیشتر است.
روش‌های تشخیص رد سگ از گرگ: سگ‌سانان بر خلاف گربه‌سانان دارای غلاف ناخن نیستند و در رد آنها اثر ناخن دیده می‌شود. برای تشخیص رد سگ از گرگ مراحل زیر می‌تواند به این تشخیص کمک کند:
- اولین اقدام فاصله منطقه‌ای که در آن رد مشاهده شده تا روستاها و آبادی‌ها است. اگر این فاصله زیاد باشد احتمال رد گرگ بیشتر از سگ است.
- اگر اندازه رد از 10 سانتی‌متر کوچک‌تر باشد به احتمال زیاد رد متعلق به سگ است. ردپای گرگ معمولا از 10 سانتی‌متر بزرگ‌تر است لازم به توضیح است که بیشتر بودن اندازه رد از 10 سانتی‌متر دلیل قاطعی بر اینکه رد متعلق به گرگ است نیست و در ایران سگ‌هایی وجود دارند که رد آنها به مراتب از رد گرگ بزرگ‌تر است.
- چنانچه فاصله ردپای عقب تا ردپای جلو از 65 سانتی‌متر کوچک‌تر باشد به احتمال فراوان ردپای سگ است.
- مسیر کلی حرکت را بررسی کنید. گرگ‌ها معمولا مسیر را به صورت مستقیم و بدون انحراف طی می‌کنند ولی سگ‌ها مسیری سهمی‌وار را طی می‌کند.
- اندازه اثر ردپاهای جلو و عقب در گرگ‌ها معمولا به یک اندازه است و بسیار منظم جرکت می‌کنند بدین معنی که اثر ردپاهای عقب و جلو معمولا در یک خط صاف است ولی در سگ‌ها این اثر نامنظم است.
لانه گرگ: لانه فقط برای تولیدمثل مورد استفاده قرار می‌گیرد و به وسیله 1 یا چند راه خروجی که طول آنها ممکن است به 2 تا 4 متر برسد با سطح زمین ارتباط دارد. این لانه ممکن است سال‌های متمادی مورد استفاده قرار گیرد.
تغذیه گرگ: روش حمله گرگ می‌تواند از طعمه‌ای به طعمه دیگر کاملا متفاوت باشد. گرگ به هنگام حمله به یک گوزن بزرگ برای این که تا حد امکان از سم‌های جلو دور باشد، از پشت به آن نزدیک می‌شود. در حالی که برای شکار حیوانات کوچک‌تر اغلب از جلو به آنها حمله می‌کند. چنانچه گرگ به صورت گروهی حمله کند، به دلیل شیوه حمله گرگ‌ها طعمه آنها ممکن است به شدت زخمی شده و بریدگی‌های زیادی بر روی بدن آن ایجاد شود. گرگ اغلب به نظر می‌رسد که خوردن شکار را از جراحت‌ها و زخم‌های باز شروع می‌کند. چنانچه چندین گرگ با هم حضور داشته باشند، غذاخوردن کاملاً بدون نظم و ترتیب است و از آنجا که هر گرگ قسمتی از لاشه را به دندان گرفته و سعی در جدا کردن آن می‌کند آثار و نمایه‌های به جا مانده در مکان تغذیه گاهی تا شعاع 10 متر پراکنده شده و قسمت‌های مختلف بدن طعمه در اطراف پخش می‌شود. هر گرگ می‌تواند چندین کیلو گوشت را در یک مرتبه بخورد. بنابراین چنانچه تعداد زیادی از آنها وجود داشته باشند به زودی تنها جز تعداد اندکی استخوان جویده شده و مقداری پوست چیزی باقی نمی‌ماند. گاهی اوقات گرگ قسمت‌هایی از لاشه را در مخفی‌گاه پنهان می‌کند. بعد از اینکه کاملاً سیر شد، ممکن است مقداری از گوشت را کنده و با خود حمل کند. سپس یک گودال عمیق کنده و گوشت را در آن قرار می‌دهد و خاک را همانند دیگر سگ‌سانان به وسیله دست به روی آن می‌ریزد. در زمستان ممکن است که شکار خود را در زیر برف پنهان کند. چنانچه شکار بزرگ باشد، گرگ‌ها در نزدیکی آن باقی می‌مانند تا لاشه کاملاً خورده شود. در این موارد مکان‌های استراحت لگدمال شده و تعداد زیادی سرگین و موی گرگ در اطراف لاشه وجود دارند. تشخیص بین شکار کردن و روش خوردن گرگ‌ها و سگ‌های ولگرد بسیار سخت است.
سرگین گرگ: سرگین گرگ شبیه سرگین یک سگ بزرگ است و معمولاً به رنگ خاکستری تیره دیده می‌شود. 10 تا 15 سانتی‌متر طول و 2.5 تا 3 سانتی‌متر ضخامت دارد و حاوی مواد مختلفی از جمله مو، استخوان، مواد گیاهی و گاهی پلاستیک و زباله است. گرگ‌ها عموماً به منظور تعیین محدوده قلمرو در نقاطی بالاتر از سطح زمین سرگین خود را دفع می‌کنند.
زیستگاه، پراکندگی و فراوانی گرگ در ایران
گرگ در اكثر زیستگاه‌های ایران از جنگل‌های انبوه تا مناطق بیابانی یافت می‌شود. با اینکه پراکندگی وسیعی در ایران دارد اما به نسبت كمیاب است. در مناطق غربی و شمال غربی ایران فراوانتر است.
پراکنش جهانی گرگ
پراکندگی گرگ در دنیا در آمریکا، اروپا و آسیا است. گرگ و روباه بعد از انسان بیشترین پراکندگی طبیعی را در بین پستانداران زمینی دارند.
وضعیت حفاظتی گرگ
گرگ‌ها دشمن طبیعی خاصی ندارند. در سال‌های اخیر بر اثر کم‌شدن طعمه، تعقیب با وسایل نقلیه موتوری، شکار، تله‌گذاری و استفاده از طعمه مسموم، در اکثر مناطق کشور جمعیت آنها به شدت کاهش یافته و در برخی از نقاط به طور کامل نابوده شده است. با وجود این درحال حاضر در اکثر مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست که هنوز جمعیت‌هایی از آهو، قوچ و میش در آنها وجود دارد تعداد به نسبت مناسبی گرگ مشاهده می‌شود. در ردیف گونه‌های با کمترین نگرانی (LC) فهرست سرخ IUCN قرار دارد، اما وضیت حفاظتی آن در مناطق مختلف جهان بسیار متفاوت است.
طبقه بندی گونه گرگ
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
- گونه گرگ
- گونه شغال
- گونه روباه معمولی
- گونه شاه روباه
- گونه روباه شنی
- گونه روباه ترکمنی
External Features: HB 90-130 cm, T 30-50 cm, SH 65-80 cm and W 20-80 kg. The wolf is the largest wild canid in Iran. Males and females are similar in appearance. The species can be distinguished from the domestic dog by having a larger and wider head, oblique eyes and a heavily muscled neck that is held level with the spine. Contrary to domestic dogs the wolf does not usually raise its tail. The muzzle is long and powerful and the sense of smell is strong. The fur is composed of a thick undercoat and long coarse guard hairs that enable the animal to be active at temperature as low as -40 degree Celsius. The color of the fur is usually grey but sometimes whitish, buff, fawn or dark grey. The bushy tail is black tipped with black hairs.
Biological Features: Wolves are social animals and live in family packs of 5 to 8, and sometimes 10, individuals. They are often nocturnal but may also be observed during the day. Prey consists of large ungulates, small mammals, domestic goats and sheep. When prey is scarce the diet might include carrion or even plant matter. Mating, between dominant individuals in the pack, takes place in winter. Gestation lasts 61 to 63 days after which 4 to 7 pups weighing 300 to 500 grams are born. Pups are born blind and deaf, are covered in soft, black fur, suckle for 7 to 9 weeks and reach maturity at 1 to 3 years. Longevity in nature is less than 10 years while they live over 20 years in captivity.
Habitat, Distribution and Abundance: The species inhabits the majority of habitats in Iran from dense forests to desert areas. Although it has a wide distribution in Iran, it is relatively rare. It is more abundant in western and northwestern parts of the country.
Conservation Status: Although IUCN enlists it as “Least Concern” (LC), its status in different parts of the world varies greatly.