گونه خرس سیاه Ursus thibetanus
نام فارسی: خرس سیاه
نام علمی: Ursus thibetanus
نام انگلیسی: Black Asian Bear
نام‌های محلی: (بلوچی: مَم / هُرس)
جثه خرس سیاه کوچک‌تر از خرس قهوه‌ای، گوش‌ها به نسبت بزرگ، موها بلند و به رنگ سیاه است. در وسط سینه لکه سفیدی به شکل ۷ وجود دارد (نمونه‌هایی با رنگ قهوه‌ای متمایل به قرمز یا کاملاً قهوه‌ای نیز مشاهده شده است.)
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
ویژگی‌های ظاهری گونه خرس سیاه
طول سر و بدن 110 تا 190 سانتی‌متر، طول دم 7 تا 10 سانتي‌متر، ارتفاع بدن 70 تا 100 سانتی‌متر، وزن ماده‌ها 40 تا 140 و نرها 60 تا 200 کيلوگرم است. از خرس قهوه‌ای كوچک‌تر است. سر بزرگ، چشم‌ها ریز و دم بسیار كوتاه است. گوش‌ها بزرگ، گرد و با فاصله از یكدیگر قرار دارند و به‌طور واضح از موها خارج شده‌اند. پاهای بلند و بخش جلویی بدن از بخش عقبی قوی‌تر است. به‌دلیل کوتاه بودن دست‌ها نسبت به پاها سرعت حرکت این جانور در سرازیری کمتر از حرکت در سربالایی است.
سطح بدن پوشیده از موهای انبوه به رنگ سیاه و نوار سفيد یا كرم رنگی به شکل V بر روی سينه دارد. به ندرت نمونه‌هایی به رنگ قهوه‌ای نیز مشاهده می‌شود. کف‌رو است و پاهای جلو و عقب هر دو 5 انگشت دارد. ناخن‌هایی بلند و تیز دارد كه برای بالا رفتن از درخت بسیار مناسب است.
ویژگی‌های زیستی گونه خرس سیاه
خرس سیاه زندگی انفرادی داشته و به نظر می‌رسد که قلمرو طلب نیست. عمدتا شب‌گرد است معمولاً در اواخر غروب از لانه بیرون می‌آید و قبل از روشن شدن هوا دوباره به لانه برمی‌گردد. از غارها، حفره‌های به‌وجود آمده از ریختن صخره‌ها و شکاف زیر سنگ‌ها به عنوان لانه استفاده می‌کند. با مهارت بسیار زیادی از درخت بالا می‌رود. حالت تهاجمی این خرس بیشتر از خرس قهوه‌ای است. حس بویایی این جانور بسیار قوی‌تر از حس شنوایی و بینایی آنها است. گستره‌های خانگی با هم همپوشانی دارد اما خرس‌های ماده و نرهای جوان از رفتن به مناطقی که خرس‌های نر بالغ حضور دارند، اجتناب می‌کنند. در ایران به احتمال زیاد خواب زمستانی ندارد ولی در مناطقی مانند سیبری 4 تا 5 ماه به خواب زمستانی فرو می‌رود.
تغذیه خرس سیاه: همه چیزخوار است اما عمدتا از مواد گیاهی تغذیه می‌کند. بیشتر از میوه‌های وحشی (پسته، زيتون، داز و کنار) و باغی (خرما) و سایر قسمت‌های گیاهان مانند علف‌ها و جوانه‌ها تغذیه می‌کند. همچنین از حشرات به‌خصوص زنبورها، پستانداران کوچک و لاشه نیز تغذیه می‌کند. بیشتر از سایر خرس‌ها به بالای درخت می‌رود. در زمان کمبود غذا به دام‌های اهلی حمله می‌کند.در اکثر مناطق کم ارتفاع بلوچستان که درختان داز (شبیه نخل زینتی هستند) فراوان است، مشاهده می‌شود از میوه و جوانه انتهایی آن که نرم و مغذی است، تغذیه می‌کند. در مناطق کوهستانی مرتفع مانند کوه بیرک و جبال بارز غذای خرس‌های سیاه غالباً بادام وحشی، انجیر، زیتون و سایر میوه‌ها نظیر زردآلو است. خرس سیاه علاوه بر مواد گیاهی، از مواد حیوانی نظیر حشرات، مهره‌داران کوچک، نوزاد پستانداران و گاهی دام اهلی تغذیه می‌کند. در منطقه سرباز تعداد 8 رأس گوسفند که در یک شب توسط خرس سیاه کشته شده بودند، مشاهده شد. خرس سیاه گاهی اوقات به نخلستان‌ها دستبرد می‌زند و خساراتی وارد می‌سازد. در مناطق شهرستان نیک‌شهر خرس‌ها برای خوردن خرما از درختان نخلی که حدود 15 متر ارتفاع داشتند، بالا رفته بودند. در اطراف رودخانه کاجو در سرگین چند خرس مقدار زیادی پوست خرچنگ رودخانه‌ای و بال‌های قاب‌بالان مشاهده شد. خرس سیاه معمولاً برای خوردن غذا هر شب کیلومترها راه را طی کرده، صبح زود به لانه مراجعت می‌کند.
تولید مثل خرس سیاه: معمولاً هر 2 سال یک‌بار زادآوری می‌کند. به شرطی‌که بچه‌های همان سال تلف نشده و از بین نرفته باشند، در غیر این صورت می‌تواند همان سال نیز جفت‌گیری نموده و باردار شود. اواخر بهار و اوایل تابستان جفت‌گیری می‌کند. در این مدت نر و ماده چند روز با هم زندگی می‌کنند. مانند خرس قهوه‌ای لانه‌گزینی تأخیری دارد. طول دوره بارداری در اسارت 6 تا 7 ماه است. معمولا 1 تا 3 توله در زمستان به دنيا می‌آورد و غالبا دو قلوزا است. توله‌ها در بدو تولد بسیار کوچک و نارس هستند و حدود 500 گرم وزن دارند. فاقد مو و صورتی رنگ هستند. تا 1ماه چشم‌هایشان بسته است و بسیار آسیب پذیر هستند. دوره شیرخوارگی توله خرس در حدود 6 ماه طول می‌کشد و توله‌ها تا 1.5 ماه پس از ترک لانه از شير مادر تغذیه می‌كنند. حدود 2 سال همراه با مادر بوده و سپس مستقل می‌شوند. گاهی اوقات مادر با 2 سری بچه مشاهده می‌شود. تا زمانی‌که توله‌ها با مادر زندگی می‌کنند جنس ماده تمایلی به آمیزش ندارد. ماده‌ها در سن 3 سالگی قادر به زادآوری هستند.
طول عمر: خرس سیاه در اسارت تا 36 سال عمر می‌کند.
زیستگاه، پراکندگی و فراوانی خرس سیاه در ایران
زیستگاه خرس سیاه مناطق کوهستانی خشک است که عمدتاً با جنگل‌ها و درخت‌زارهای پراکنده پسته، بادام و زیتون وحشی، کنار و درختچه داز پوشیده شده است. در مناطق کوهستانی جنوب شرقی ایران، از مناطق مرزی بلوچستان ایران با پاکستان تا میناب و جیرفت پراکندگی دارد. مناطق کوهستانی زابلی، نیک‌شهر و رشته‌کوه بیرک واقع در بلوچستان، کوه‌های بشاگرد و رودان در هرمزگان، مناطق کوهستانی ده‌بکری جبال بارز، دلفارد، بحر آسمان و کهنوج واقع در جنوب کرمان از مهم‌ترین مناطق زندگی خرس سیاه در ایران است و با فراوانی بسيار پايين يافت می‌شود. ایران غربی‌ترین حد پراکندگی جهانی خرس سیاه آسیایی است.
پراکنش جهانی خرس سیاه
پراکنش این گونه در دنیا، در سطح وسیعی از قاره آسیا گزارش شده است و عمدتاً شرق، جنوب و جنوب شرق آسیا را شامل می‌شود. خرس سیاه در نواحی کوهستانی جنوب شرقی ایران، پاکستان، افغانستان، شمال هندوستان، نپال، بوتان، چین، لائوس، تایلند، کامبوج و ویتنام هم دیده شده است. حتی به صورت موردی در تایوان هم گزارش شده است.
آثار، نمایه‌ها و شناسایی خرس سیاه آسیایی
تغذیه خرس سیاه: رفتار تغذیه از بقایای جانوران در 2 گونه خرس سیاه آسیایی و خرس قهوه‌ای بسیار متفاوت است. هر 2 این خرس‌ها تمایل دارند تا طعمه خود را جابجا کنند. خرس سیاه ترجیح می‌دهد طعمه را به سمت محل استراحتگاه خود منتقل کند، در حالی‌که خرس قهوه‌ای به منظور پنهان کردن طعمه از دید سایر طعمه‌خواران آن را جابجا کرده و مدفون می‌کند. به این صورت‌که بعد از هر بار تغذیه خاک‌های موجود در اطراف طعمه را جمع کرده و روی طعمه خود را می‌پوشاند و در هر وعده قسمتی از خاک را کنار زده و بعد از تغذیه دوباره روی آن را می‌پوشاند. در مناطق سردسیر از برف برای مخفی کردن لاشه استفاده می‌کند.
سرگین خرس سیاه: سرگین خرس‌ها گاهی شبیه مدفوع انسان است. آنها به دلیل این که غالباً از مواد گیاهی تغذیه می‌کنند دارای سرگینی سبک هستند که انسجام کمی دارد. در تابستان استوانه‌ای شکل است و ضخامت آن گاهی تا قطر 8 سانتی‌متر نیز می‌رسد. خرس‌ها سرگین خود را به صورت توده بزرگی دفع می‌کنند که عمدتاً حاوی هسته میوه‌جات، بقایای گیاهان مختلف، مو، استخوان‌های تکه شده و بقایای حشرات گوناگون است. در فصل پاییز هنگامی که خرس‌ها میوه‌های سته مختلفی می‌خورند دارای سرگین شل و کپه‌ای هستند.
وضعیت حفاظتی خرس سیاه
خرس سیاه در زمره گونه‌های در خطر انقراض سازمان حفاظت محيط زيست قرار دارد. شکار و زنده‌گيری توله‌ها از مهم‌ترين عوامل از بين رفتن اين گوشتخوار در ايران است. این گونه در جهان در طبقه آسیب‌پذیر (VU) فهرست سرخ IUCN قرار دارد ولی زیرگونه بلوچستانی خرس سیاه (U.t.gedrosianus) که در ایران و پاکستان پراکندگی دارد، در طبقه به شدت در خطر انقراض (CR) است. در پيوست I کنوانسيون CITES قرار دارد. درمورد اين گوشتخوار کمتر مطالعه شده و حفاظت از آن در محدوده پراکندگی آن نيازمند برنامه‌ريزی و اقدامات جدی است.
خرس سیاه از قدرت تطابق خوبی با محیط ها و غذاهای مختلف برخوردار است، ولی به علت قابل دسترس بودن مخفیگاه این حیوان، شکارچیان به آسانی آن را می‌یابند و از بین می‌برند. همه ساله تعدادی بچه خرس که برای خوردن خرما به بالای نخل‌ها می‌روند توسط روستاییان دستگیر و یا کشته می‌شوند. در حال حاضر در اکثر مناطق جنگلی جبال بارز و دلفارد نسل آن رو به انقراض است و در سایر مناطق نیز کاهش نسبی جمعیت مشاهده می‌شود. در بررسی که توسط آقای ضیایی در خرداد 1384 از رشته‌کوه آب‌بند واقع در شهرستان نیک‌شهر انجام گرفت، آثار تازه به جای مانده از حداقل 5 قلاده خرس مشاهده شد. در اوایل سال 1385 نیز 1 قلاده خرس نر بالغ در جاده کرمان جیرفت 15 کیلومتر بعد از سه راهی دارزین با اتومبیل تصادف نموده و کشته شد. همچنین در اردیبهشت ماه 1386 در منطقه نیک‌شهر 1 توله خرس که تازه چشمانش باز شده بود توسط اهالی به اداره محیط زیست نیک‌شهر تحویل داده شد که به باغ‌وحش چاه نیمه زابل انتقال یافت. در سال‌های گذشته در منطقه کهنوج نیز 2 قلاده خرس سیاه آسیایی به علت تصادف با اتومبیل کشته شده‌اند. در سال 1387 نیز در منطقه ده بکری کرمان 1 قلاده خرس سیاه توسط زنده‌یاد هادی فهیمی و حسین یوسفی مشاهده شد و برای نخستین بار در طبیعت از آن فیلم تهیه گردید.
طبقه بندی گونه خرس سیاه
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
- گونه خرس قهوه‌ای
- گونه خرس سیاه آسیایی
External Features: HB 110-190 cm, T 7-10 cm, SH 70-100 cm, W 40-140 and 60-200 kg. This bear is smaller than the brown bear. The head is large, eyes are small and tail very short. The ears are rather large, rounded and wideset. The body is covered with dense and shiny black fur and there is a white or cream V-shaped mark on the chest. A rare brown phase is sometimes observed. The species is plantigrade with 5 toes on both fore and hind feet. Long and sharp claws enable the black bear to climb trees.
Biological Features: This species is solitary and appears non-territorial. It is mainly nocturnal and uses caves, holes and crevices under rocks as dens. It is very good tree climber. It is omnivorous but mainly feeds on plant matter, particularly wild fruits (Pistachio, Olive, Mazari palm and Ziziphus spp), cultivated fruit (Date palm) and other plant materials such as grasses and Buds. It will feed on insects, especially wasps, small mammals and carrion and will attack livestock during periods of food scarcity. Home ranges overlap extensively, but females and young males avoid productive areas favored by adult males. Hibernation of this species in Iran needs to be studied, because bears are not observed during winter in some areas but are active in others. Mating takes place in late spring and early summer and as with the brown bear, delayed implantation is observed. Gestation is 6 to 7 month in captivity. Usually 1 to 3 cubs are born in winter which are weaned up to 1.5 month after they leave the den. They stay with their mother for two years and then become independent. Females can reproduce when they are 3 years old. Lifespan is 36 years in captivity.
Habitat, Distribution and Abundance: This species is found in arid mountainous areas mainly covered with open forests and scattered woodlands such as pistachio, olive, amygdales, Mazari palm and Ziziphus. It is found in southeastern Iran in Kerman, Hormozgan and Sistan and Baluchestan provinces in low numbers. Iran contains the westernmost global population of the Asiatic black bear.
Conservation Status: DoE considers this species as “Endangered” because of poaching and trapping of cubs that have drastically reduced numbers in Iran. The species is categorized as “Vulnerable” but the Baluchistan subspecies, distributed in Iran and Pakistan, is listed as “Critically Endangered” by IUCN. It is cited in Appendix I of CITES. Information on this species is scant and serious conservation planning and action is needed.