گونه یوزپلنگ آسیایی Asian Cheetah
نام فارسی: یوز آسیایی (یوزپلنگ)
نام علمی: Acinonyx jubatus venaticus
نام انگلیسی: Asian Cheetah
نام‌های محلی: (طبس: خاصه پلنگ، زرده پلنگ)(سیستان و بلوچستان: تازی پلنگ)
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
ویژگی‌های ظاهری گونه یوز آسیایی
طول سر و بدن 110 تا 130 سانتی‌متر، طول دم 60 تا 80 سانتی‌متر، ارتفاع بدن 60 تا 80 سانتی‌متر و وزن 20 تا 40 کیلوگرم است. نر و ماده همشكل‌اند. سر کوچک، دست و پای بلند و کشيده، کمر باريک، سينه بزرگ، دم بلند و کلفت و گوش‌های کوچک و گردی دارد. سطح بدن پوشيده از موهای نخودی رنگ تا زرد كم رنگ با خال‌های كوچک سياه و توپر است. موهای قسمت‌های زيرين بدن سفيد است. 2 نوار سياه‌رنگ از گوشه چشم تا دهان (خط اشکی) امتداد دارد. پنجه‌های آزاد با ناخن‌های غيرقابل جمع شدن، يکی از مهم‌ترين وجوه تمايز يوزپلنگ از ساير گربه‌سانان است. ساختار بدن یوزپلنگ به گونه‌ای است که امكان دویدن با سرعتی در حدود 105 كیلومتر در ساعت را به او می‌دهد، به همین دلیل سريع‌ترين پستاندار خشکی جهان نام گرفته است.
ویژگی‌های زیستی گونه یوز آسیایی
به طور عمده صبح‌ها و عصرها به فعاليت می‌پردازد. ولی در اکثر عکس‌هایی که به‌تازگی به وسیله دوربین‌های تله‌ای گرفته شده است مشخص گردید که یوزها در شب‌ها به‌خصوص شب‌های مهتابی نیز به فعالیت می‌پردازند. تنها گربه‌سان اجتماعی ايران است. نرهای جوان گروه‌های کوچکی را تشکيل داده و با هم به دنبال شکار و جفت می‌گردند. ماده‌ها نيز معمولا همراه با توله‌های خود زندگی می‌کنند. بینایی بسیار قوی‌ای دارد. از فاصله حدود 2 کیلومتری می‌تواند تکان خوردن دم یک آهو را تشخیص دهد. برخلاف اکثر گربه‌سانان بر سر راه طعمه کمین نمی‌کند. معمولاً طعمه را به وسیله چشم پیدا می‌کند، پس از انتخاب طعمه، که معمولاً ضعیف‌ترین حیوان یک گله است، به‌طور خمیده و از پشت موانع به او نزدیک می‌شود، چنانچه طعمه مشکوک شود، مدت زیادی بی‌حرکت می‌ماند و موقعی که به فاصله بین 20 تا 100 متری برسد با سرعتی معادل 80 کیلومتر و با گام‌هایی به طول 7 متر به طرف طعمه حرکت می‌کند. با همین سرعت قادر است تا حدود 500 متر شکار خود را تعقیب کند. یوز سریع‌ترین دونده جهان است. در مواقع ضروری می‌تواند با سرعت 110 کیلومتردرساعت بدود و ظرف 3 ثانیه به 110 کیلومت درساعت می‌رسد. ریه، قلب، کبد و غده‌های فوق کلیوی بزرگ است و به حرکات سریع بدن به خوبی پاسخ می‌دهند. ستون مهره‌ها برای پاهای عقب مانند فنر عمل می‌کند. سوراخ‌های بینی نیز به منظور استنشاق مقدار زیادی هوا گشادند و این می‌تواند یکی از علل تحلیل رفتن دندان‌ها به علت کمبود فضای ریشه‌ها باشد. پینه‌های سفت کف پا و ناخن‌های بلندش، قابلیت چرخش ناگهانی و توقف سریع را به این حیوان می‌دهند. یوز پس از رسیدن به طعمه با ضربه دست و فرو کردن ناخن شست بلند، تیز و قوی خود در بدن حیوان او را به زمین می‌زند و سپس با فشردن گلو طعمه‌اش را خفه می‌کند. در برخی موارد حیوانات شکاری دیگر نظیر سگ، پلنگ و کفتار به او حمله کرده و طعمه‌اش را می‌گیرند. یوزها دارای قلمرو هستند و محدوده آن را به وسیله ادرار مشخص می‌کنند. چنین به‌نظر می‌رسد که یوز ایرانی در مقایسه با یوز آفریقایی گستره خانگی وسیع‌تری دارد و معمولا مسافت زیادی را برای یافتن غذا جابجا می‌شوند به طوری‌که 2 نر در استان یزد که با ردیابهای رادیویی پایش می‌شدند گستره‌ای در حدود 1737 کیلومترمربع را در 5 ماه پیمودند.
تغذیه یوزپلنگ: معمولاً از پستاندارانی نظیر قوچ، میش، آهو، جبیر، کل و بز و خرگوش تغذیه می‌کند. در حال حاضر در اکثر مناطق، قوج و میش و خرگوش اصلی‌ترین طعمه را تشکیل می‌دهد. در پارک ملی کویر و منطقه حفاظت شده بافق در فصل تابستان یوزها از کل و بزهایی که برای چیدن و یا نوشیدن آب به مناطق نسبتاً کم شیب می‌آیند تغذیه می‌کنند. یوزها پس از کشتن طعمه‌های بزرگ امعاء و احشاء آن را به کناری حمل می‌کند (در صورتی‌که این کار در پلنگ انجام نمی‌گیرد). در افریقا یوزها پس از خوردن غذا معمولاً برای خوردن بقیه غذا مراجعت نمی‌کنند. خرگوش طعمه اصلی افراد جوان محسوب می‌شود.
تولید مثل یوزپلنگ: جفتگیری معمولاً در زمستان شروع و احتمالاً تا اوایل بهار ادامه می‌یابد. نرها جدالی بدون درگیری دارند، قوی‌ترین نر با ماده جفتگیری می‌کند و پس از 90 تا 98 روز، 1 تا 4 توله به دنيا می‌آید. توله‌ها با چشمان بسته متولد می‌شوند و پس از 4 الی 11 روز چشمان خود را باز می‌كنند. مادر معمولاً برای شکار، بچه‌ها را تنها می‌گذارد. در این‌گونه مواقع است که بچه‌ها توسط حیوانات دیگر کشته می‌شوند. رنگ بچه‌ها کمی زردتر از والدین است و در ناحیه گردن و پشت، موهای خاکستری متمایل به آبی بلندی دارند. این موها چند فایده دارد، از جمله استتار آنها در میان بوته‌زارهای خشک و پنهان نگاهداشتن آنها از دیدرس شکارچیان دیگر. این موها همچنین توله یوز را به رودک که حیوان مهاجمی است شبیه می‌کند، که نوعى جنبه دفاعى دارد. بچه‌ها به‌دلیل جمع شدن ناخن‌ها تا 6 ماهگی قادرند از درخت بالا بروند. در حدود 1 سالگی بالغ می‌شوند و پس از کسب آموزش‌های لازم، توله‌ها در حدود 17 تا 18 ماهگی مستقل شده و در سن 2 تا 3 سالگی قادر به زادآوری هستند. نرهای جوان معمولاً به هم وابسته‌اند آنها پس از ترک مادر ممکن است سالهای متمادی با هم زندگی کنند. جفتگیری مجدد 17 تا 20 ماه پس از زایمان انجام می‌گیرد.
طول عمر یوز: حداکثر تا 14 سال در طبيعت و تا 21 سال در اسارت عمر می‌کند. طعمه‌خوار طبیعی نداشته اما امکان دارد بر سر تصاحب طعمه مورد حمله پلنگ و احتمالا کفتار قرار گیرد.
زیستگاه، پراکندگی و فراوانی یوز ایرانی
یوزپلنگ در مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی مرکز ایران، به خصوص استان‌های يزد، سمنان، اصفهان، کرمان، خراسان شمالی و خراسان رضوی زندگی می‌کند. به طور عمده در زيستگاه‌های تپه ماهوری و کوهپايه‌ای مناطق کويری يافت شده و به‌ندرت در مناطق دشتی ديده می‌شود. یوزپلنگ آسیایی، درحال حاضر فقط در ایران با جمعیتی کمتر از 100 عدد وجود دارد و در سایر نقاط آسیا منقرض شده است.
پراکنش جهانی یوز پلنگ
یوز آسیایی پراکندگی وسیعی از شمال آفریقا، شبه جزیره عربستان تا هندوستان و ترکمنستان داشته است، بر اساس اطلاعات موجود نسل یوز به جز در ایران در سایر کشورها در سالهای اخیر منقرض شده است. عراق 1929، کویت 1942، هند 1947، قزاقستان 1970، پاکستان 1972، ترکمنستان 1973، عربستان 1973، عمان 1977.
آثار و نمایه‌های یوز آسیایی
ردپا یوزپلنگ: مانند اکثر گوشتخواران اثر دست از پا بزرگ‌تر است. یوزپلنگ برخلاف تمامی گربه‌سانان قادر به جمع کردن ناخن‌های خود نیست، بنابراین اثر ناخن‌ها در ردپای یوزپلنگ دیده می‌شود. در زمین‌هایی با خاک سفت فقط اثر ناخن انگشتان 3 و 4 قابل مشاهده هستند و در خاک نرم و یا گل اثر سایر ناخن‌ها به جز انگشت شماره 1 نیز باقی می‌ماند. اثر پا دارای 7 تا 8 سانتی‌متر عرض 8 الی 9 سانتی‌متر طول و اثر دست دارای 7 تا 8 سانتی‌متر عرض و 9 الی 10 سانتی‌متر طول است.
الگوی ردپای یوزپلنگ: غالباً به صورت راه رفتن حرکت می‌کند که در این حالت طول گام بین 120 تا 150 سانتی‌متر است و در هنگام تاختن طول گام‌ها ممکن است بیش از 7 متر نیز برسد.
تغذیه یوز: یوزپلنگ دارای حس بینایی قوی است و به حالت مخفیانه به شکار نزدیک شده و زمانی که به فاصله مناسبی از طعمه خود می‌رسد، با حرکتی سریع شروع به دویدن می‌کند. یوزپلنگ برای شکار گوسفند وحشی که در ارتفاعات بالاتر هستند، شیوه شکار خود را تغییر داده و همانند پلنگ در کنار آبشخورها و چشمه‌های آب کمین می‌کند تا شکارش را غافلگیر کند. آرواره‌های یوز نسبت به پلنگ ضعیف‌تر بوده و در نتیجه بیشتر به‌وسیله خفه کردن طعمه خود را از پای در می‌آورد و بنابراین نسبت به پلنگ سوراخ‌های کوچک‌تری بر روی گردن طعمه ایجاد می‌کند. بیشتر تمایل به تغذیه از استخوان‌های نرم طعمه خود، نظیر دنده‌ها دارد و تغذیه از سایر استخوان‌ها به‌ویژه پوزه به‌ندرت دیده شده است. گاهی طعمه خود را به منظور مخفی کردن در زیر بوته‌ها قرار می‌دهد. ناحیه شکمی و احشا در شکار دست نخورده و جدا از لاشه باقی می‌ماند و از پوست نیز تغذیه می‌کند. در ناحیه گلو سوراخ‌های کوچکی دیده می‌شود که اثر دندان‌های نیش نسبتاً کوچک یوز است. انتهای دنده‌ها جویده شده و استخوان‌های بزرگ کاملاً سالم باقی می‌مانند.
سرگین یوز: سرگین‌های یوزپلنگ به شکل‌های مختلف کروی و کشیده دیده می‌شوند، چند قسمتی‌اند و در انتها نوک‌دار هستند. قطر آن معمولاً در حدود 2.5 تا 3.5 سانتی‌متر بوده و طول آن در حدود 10 سانتی‌متر است. رنگ آن برحسب نوع تغذیه می‌تواند تیره رنگ تا سفید باشد و در آن بقایای پستانداران مختلف مانند مو و استخوان تا بقایای میوه‌ها را می‌توان یافت.
وضعیت حفاظتی یوز ایرانی
دشمن طبیعی یوز، سگ‌های گله و پلنگ است. در تابستان سال 1386 یک یوزپلنگ در منطقه بافق یزد به علت کمبود طعمه‌های خود، در زیستگاه کوهستانی اقدام به شکار 1 رأس بز وحشی می‌نماید و در حالی‌که مشغول خوردن آن بوده است مورد حمله پلنگ قرار می‌گیرد. به علت وجود سنگ‌های بزرگ این یوز نمی‌تواند بیشتر از 10 متر فرار کند و پس از درگیری کوتاه کشته می‌شود.
در سالهای اخیر به علل مختلف ازجمله شکار غیرمجاز، تخریب و اشغال زیستگاه توسط انسان و دام، کم شدن طعمه، شکار آسان آن به وسیله اتومبیل و موتورسیکلت به علت زندگی در مناطق نسبتاً مسطح، فعال بودن در روز نگریختن از مقابل اتومبیل و خشکسالی‌های اخیر، جمعیت یوز به شدت کاهش یافته است.
برای مثال در سال 1365 در منطقه حفاظت شده خوش ییلاق ظرف 1 روز تعداد 5 قلاده مشاهده شد، ولی سال‌هاست که نسل یوز در این منطقه منقرض شده است و در بسیاری از مناطق دیگر نیز وضع به همین منوال است. با توجه به بررسی‌هایی که توسط پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی با استفاده از دوربین‌های تله‌ای و مشاهدات میدانی انجام گرفته است، در سالهای اخیر یوز فقط در مناطق نایبندان طبس، بافق، دره انجیر، کالمند و سیاه‌کوه واقع در استان یزد، توران و پارک ملی کویر در استان سمنان، میاندشت، در خراسان شمالی و بجستان در خراسان رضوی مشاهده شده است.
در اسفندماه 1385 یک قلاده یوز 2 شب متوالی در داخل شهر سمنان مشاهده شد که تلاش برای دستگیری او بی‌نتیجه بود. تعداد یوزهای موجود در ایران بین 70 تا 100 قلاده تخمین زده می‌شود که بیشترین تعداد در نایبندان، بافق، دره انجیر و اوران است. از 4300 سال قبل زنده‌گیری و تربیت یوز برای شکار در سومر و مصر شروع شد و تا سالهای اخیر در اروپا، هندوستان و ایران ادامه داشته است. براساس برخی نوشته‌ها اکبرشاه پادشاه هندوستان در طول زندگی خود از 9 یوز برای شکار استفاده کرده است. همچنین در قرن پانزدهم یکی از شاهزادگان ارمنی 100 قلاده یوز تربیت شده داشته است. در ایران نگهداری و تربیت یوز برای شکار از عهد باستان تا قرن اخیر متداول بوده است.
در کتاب بازنامه نسوی که حدوداً 950 سال پیش نگارش یافته است روش‌های زنده‌گیری و نحوه تربیت و آموزش یوز به تفصیل بیان شده است. در ایران یوز را از سرش برداشته و او را رها می‌نمودند. یوزهایی که در اسارت نگهداری می‌شدند بسیار بازیگوش و مانند سگ مهربان بودند. برای تربیت یوز معمولاً از یوزهای بالغ که آموزش‌های شکار را نزد مادر فراگرفته بودند استفاده می‌شد. این یوزها درحالت اسارت هیچ گونه اسارت تولیدمثلی نداشتند. بنابراین یکی از دلایل کاهش جمعیت یوز می‌تواند زنده‌گیری آنها از طبیعت بوده باشد.
در زمره گونه‌های در خطر انقراض سازمان حفاظت محيط زيست است. از نظر جهانی، در طبقه آسیب پذیر (VU) فهرست سرخ IUCN و پيوست I کنوانسيون CITES قرار دارد. اما زيرگونه يوزپلنگ آسيايی به عنوان يکی از در معرض خطرترين گربه‌سانان دنيا در طبقه به شدت در معرض خطر انقراض (CR) قرار دارد. از سال 1380 تاکنون پروژه‌ای تحت عنوان حفاظت از یوزآسیایی و زیست‌بوم‌های مربوط با حمایت سازمان حفاظت محیط زیست و نهادهای بین‌المللی در حال اجراست.
ارزش‌های خاص یوز ایرانی
چرا یوز ایرانی تا این اندازه اهمیت دارد و ارزش‌های ویژه آن چیست؟
1- یوز مانند هر گونه جانوری دیگری ذخیره ژنتیک منحصر به فردی دارد و اگر منقرض شود این ذخیره ژنتیک برای همیشه از بین می‌رود. گونه‌های جانوری به ویژه پستانداران وحشی برای پژوهش‌های علمی مانند پژوهش‌های پزشکی و دارویی بسیار با ارزش هستند.
2- یوز یکی از اجزای تنوع زیستی در ایران محسوب می‌شود که با دیگر گونه‌های جانوری یوز در دنیا تفاوت دارد. در کنار این موضوع، یوزپلنگ مانند هر جانور دیگری باعث ایجاد تعادل اکولوژیکی می‌شود و انقراض آن، این تعادل را از بین می‌برد. به عنوان مثال زمانی که جمعیت پستانداران گوشتخوار یک منطقه کم می‌شود، ناهنجاری‌هایی نظیر انفجار جمعیت جوندگان (موش) به وجود می‌آید.
3- یوزپلنگ گونه پرچم در هر زیستگاه است. به این معنی که وضعیت یوزها، وضعیت زیستگاه، گونه‌های جانوری و گیاهی دیگر در آن زیستگاه را نشان می‌دهد. علاوه بر این، گونه پرچم می‌تواند گونه چتر هم محسوب شود؛ گونه‌های چتر گونه‌هایی هستند که با حفاظت از آنها و محیط زیست‌شان، می‌توان تمام زیستگاه و گونه‌های جانوری و گیاهی درون آن را محافظت کرد.
9 شهریور، روز ملی یوزپلنگ
در تقویم رسمی ایران، روز 9 شهریور ماه به عنوان روز ملی یوزپلنگ ایرانی انتخاب شده است و هر ساله در این روز برنامه‌ها و همایش‌های مختلفی برای آگاه سازی و بالا بردن دانش مردم در مورد یوزپلنگ‌ها و حفاظت از آنها برگزار می‌شود. در 9 شهریور سال 1373 در یک روز گرم تابستانی، یوزپلنگی ماده همراه با 3 توله‌اش برای برطرف کردن تشنگی‌شان راهی نخلستان‌های اطراف بافق استان یزد می‌شود. در هنگام نوشیدن آب ناگهان خود را در میان تعدادی از مردم محلی در محاصره می‌بیند. مادر ابتدا در برابر حمله‌ها و ضربه‌های مردم مقاومت می‌کند؛ اما در لحظه‌ای مناسب فرار کرده و توله‌هایش را جای می‌گذارد. در این زمان یکی از مردم و شاهدان، خود را به اداره محیط زیست بافق رساندند و ماموران محیط زیست را مطلع کردند.
زمانی که ماموران به محل حادثه می‌رسند با لاشه بی‌جان یکی از توله‌ها مواجه می‌شوند؛ اما 2 توله دیگر با جراحات بسیار شدیدی همچنان زنده مانده بودند و به یزد انتقال داده می‌شوند؛ اما متاسفانه یکی از توله‌ها در راه از بین می‌رود. توله سوم در یزد توسط دامپزشک‌ها نجات پیدا می‌کند و برای مداوای کامل به تهران فرستاده می‌شود. آن‌گونه که محیط‌بانان شهر بافق گزارش کرده‌اند مادر توله‌ها تا 1 هفته هر روز به نخلستان می‌آمد تا توله‌ها رو جستجو کند؛ اما بعد از این مدت دیگر خبری از او نمی‌شود.
طبقه‌بندی گونه یوز ایرانی
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
- گونه ببر مازندران (گونه منقرض شده)
- گونه شیر ایرانی (گونه منقرض شده)
- گونه پلنگ ایرانی
- گونه یوزپلنگ ایرانی
- گونه گربه وحشی
- گونه گربه جنگلی
- گونه گربه شنی
- گونه گربه پالاس
- گونه کاراکال
- گونه سیاه‌گوش
External Features: HB 110 - 130 cm, T 60 - 80 cm, SH 60 - 80 cm, and W 20 to 40 kg. Males and females are similar in appearance. The head is small, the limbs are long and slender, the waist is narrow and the chest is wide. The tail is long and thick and the ears are small and round. Cheetahs are tan in color with black spots over the body with a white ventral. Black tear lines run from the corner of the eye to the mouth. The cheetah is distinguished from other felids by non-retractable claws and the unmistakable streamlined body that enables the animal to achieve speeds of up to 105 km/h making it the fastest terrestrial mammal.
Biological Features: The cheetah is most active during mornings and evenings. It is the only social felid in Iran. Males form small groups that hunt and seek mates together. Females are also usually observed with their cubs. Animals normally move long distances in search of suitable food. A pair of males in Yazd province, used 1737 km² in 5 months based on radio tracking. It seems that wild sheep are the major prey in Iran, followed by wild goat, Chinkara, Goitered gazelle, and sometimes small mammals and birds. Hares are the main prey of young adults. Mating usually takes place usually in the middle of winter and after a gestation period of 90 to 98 days, 1 to 4 cubs are born. Cubs are born with closed eyes and soft grey fur and after 4-11 days their eyes open. They become independent at the age of 17 to 18 months and are able to breed at 2 to 3 years. Lifespan of wild animals can be up to 14 years and 21 years in captivity. The cheetah has no known predator but attacked by Leopards and possibly striped hyenas for food.
Habitat, Distribution and Abundance: Cheetahs are found in desert and semi desert habitats in central areas of Iran especially in Yazd, Semnan, Esfahan, Kerman, North Khorasan, and Khorasan Razavi provinces. The species is found most often in arid or semi-arid rolling hills and at the foot of mountain ranges and rarely in plains. At the present time fewer than 100 cheetahs exist in Iran and it is extinct in other parts of Asia.
Conservation Status: The Iran Department of Environment (DoE) classifies the cheetah as an endangered species. Major threats are decline in prey numbers and road deaths. IUCN categorizes it as “Vulnerable” (VU) and CITES lists it in Appendix I. However, the Asiatic subspecies is considered as one of the most endangered felid in the world and listed as “Critically Endangered”(CR). Since 2001, a joint effort between the Iranian DoE and several international organizations named “Conservation of Asiatic Cheetah and Related habitats” is under way to save the last Asiatic cheetahs.