گونه پلنگ ایرانی North Persian Leopard
نام فارسی: پلنگ ایرانی
نام علمی: Panther pardus saxicolor
نام انگلیسی: North Persian Leopard
نام‌های محلی: (ترکی: قافلان)(بلوچی: پیشی)(ترکمنی: بارس، آلاجاقاپلان)
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
ویژگی‌های ظاهری گونه پلنگ ایرانی
طول سر و بدن 110 تا 180 سانتی‌متر، طول دم 60 تا 100 سانتی‌متر، ارتفاع بدن 45 تا 78 سانتی‌متر و وزن 35 تا 90 کیلوگرم است. دارای جثه‌ای بزرگ، بدنی عضلانی و قابل انعطاف، سری پهن، دست و پايی کوتاه با پنجه‌های قوی است. سطح بدن پوشيده از موهای نرم و کوتاهی به رنگ کرم نخودی است كه در قسمتهای زيرين بدن کم‌رنگ‌تر می‌شود. بدن پوشيده از خال‌های گرد و توخالی شبيه به گل است.
ویژگی‌های زیستی گونه پلنگ ایرانی
پلنگ در مناطقی که آرامش داشته باشد، روز و شب فعال است ولی در جاهای که احساس خطر کند، فقط شب‌ها و آن هم با احتیاط ظاهر می‌شود. اما به طور عمده از غروب تا طلوع آفتاب به فعاليت می‌پردازد. به صورت انفرادی زندگی کرده و قلمرو هر نر معمولا قلمرو چند ماده را نیز در بر می‌گيرد. از قلمرو خود به شدت دفاع نموده و با نشانه‌هایی مانند ایجاد خراش روی زمین یا تنه درختان و به جا گذاشتن سرگين و ادرار مرز قلمرو خود را مشخص میکند. پلنگ معمولاً آرام، بی‌صدا و با سرعت کم حرکت میکند ولی به آسانی می‌تواند سرعت خود را بیشتر از 60 کیلومتر در ساعت افزایش دهد. پلنگ قادر است 6 متر به صورت افقی و 3 متر به حالت عمودی بپرد. معمولاً در سوراخ درختان، شکاف سنگ‌ها، غارها و سایر حفره‌های طبیعی لانه می‌سازد و سطح آن را از علف‌های نرم می‌پوشاند. حس شنوایی بسیار قوی‌ای دارد. خوب شنا میکند و به آسانی حیوان بزرگی تا 3 برابر وزن خود را از صخره‌ها بالا می‌برد یا به بالای درخت حمل میکند. به منظور تعیین قلمرو و یا مبارزه‌طلبی، غرش‌های بلند سر می‌دهد. پلنگ به شدت از انسان می‌ترسد، به محض مواجه شدن با انسان، به حالت مخفی و بسیار سریع فرار میکند. اگر زخمی شود یا راه فراری نداشته باشد، ممکن است در موقع فرار به انسان حمله کند.
پلنگ ایرانی جابه‌جایی زیادی داشته و یک نر در استان یزد که به وسیله رادیوتله‌متری بررسی شد، حدود 626 کیلومتر مربع را در 10 ماه طی کرد. در سال 1384 در مناطق کوهستانی جگین واقع در شهرستان جاسک یک پلنگ که مبادرت به شکار حیوانات اهلی می‌نمود، توسط شکارچیان در یک غار محاصره و پس از بیرون آمدن به وسیله گلوله مجروح می‌شود و چون راه فرارش بسته بود به طرف غار برمی‌گردد. در جلوی غار پای یک شکارچی را که به او تیراندازی کرده بود گاز می‌گیرد ولی پس از فرار توسط شکارچی دیگر کشته می‌شود. در بازدیدی که از محل معاینه حیوان شکار شده انجام شد، مشخص گردید که پلنگ مذکور در سالهای قبل به علت اصابت فشنگ چهار باره، یکی از انگشتان پا و 2 دندان نیش خود را از دست داده و به علت عدم توانایی در شکار حیوانات وحشی رو به شکار حیوانات اهلی آورده است.
تغذیه پلنگ: از اکثر پستانداران بزرگ و کوچک، به خصوص گراز، کل و بز، قوچ و میش و همچنین پرندگان، خزندگان نظیر لا‌ک‌پشت، ماهی‌ها و حشرات تغذیه میکند، به شکار و خوردن گوشت روباه و سگ اهلی علاقه‌مند است. در تابستان سال 1386 در منطقه حفاظت شده بافق 1 قلاده یوز که 1 بز وحشی را شکار نموده و مشغول خوردن آن بود، مورد حمله پلنگ قرار می‌گیرد که به علت گاز گرفتن سر و شکستگی جمجمه کشته می‌شود. پلنگ مذکور بخشی از راسته و شکم یوز را خورده بود. برخی از مردم روستاهای بشاگرد بلوچستان بر این باورند «پلنگی که سگ بخورد اگر پیر باشد جوان می‌شود». در مواقعی که طعمه در دسترس نباشد، یا پلنگ به شدت پیر و آسیب دیده باشد به حیوانات اهلی نظیر گاو، گوسفند، اسب، الاغ و حتی مرغ و خروس حمله میکند.
شکار توسط پلنگ: رنگ بدن و آمیختگی آن با طبیعت به او در نزدیک شدن به طعمه کمک میکند. حیوانات بزرگ را با گرفتن گلو و فشردن مجرای تنفسی و حیوانات کوچک‌تر را به وسیله گاز گرفتن جمجمه و پشت گردن از پای در می‌آورد. معمولاً غذای اضافی خود را به روی درختان می‌برد و یا در شکاف سنگ‌ها و یا زیر شاخ و برگ‌ها پنهان می‌سازد. در اینجا چند مورد به عنوان مثال ذکر می‌شود: در پارک ملی گلستان در دره «آلمه» پلنگ در اوایل غروب 1 قوچ را شکار کرد و پس ازخوردن بخشی از آن، لاشه را زیر برگ درختان پنهان نمود. در پارک ملی خبر در منطقه «زنجیر آویز» پلنگ بعد از کشتن یک الاغ جوان لاشه حیوان را به بالای یک درخت بید بلند حمل نموده بود. در پارک ملی توران در محل چشمه شوراب، پلنگ گورخر 2 سالهای را شکار کرده و هر شب به سراغ آن می‌آمد. در پارک ملی کویر نزدیک پاسگاه ملک‌آباد، پلنگ پس از کشتن 1 بز وحشی لاشه آن را در داخل یک شکاف عمیق پنهان کرده بود. در پارک ملی تندوره نیز بقایای پایکا در مدفوع پلنگ مشاهده گردید. پلنگ در مناطق پرآب، همه روزه آب می‌نوشد ولی در مناطقی که آب در دسترس نباشد، می‌تواند تا 1 ماه آب نخورد.
تولید مثل پلنگ: معمولا در بهمن ماه جفت‌گیری کرده و در این فصل صدای نعره پلنگ‌ها شنیده می‌شود و درگیری‌هایی نیز ممکن است بین نرها ایجاد گردد. پس از 90 تا 106 روز، 1 تا 4 توله به دنيا می‌آید. ولی به ندرت موفق به بزرگ کردن بيش از 2 توله می‌شود. زایمان معمولاً در غارها و سوراخ‌ها صورت می‌گیرد. چشم‌های بچه‌ها بعد از 10 روز باز می‌شوند، به مدت 3 ماه شیر می‌خورند. توله‌ها در سن 12 تا 18 ماهگی از مادر جدا شده و تا چند ماه پس از آن با هم می‌مانند و حدود 3 سالگی بالغ می‌شوند.
طول عمر پلنگ: در طبيعت 14 تا 19 سال و در اسارت تا 23 سال عمر میکند.
زیستگاه، پراکندگی و فراوانی پلنگ در ایران
به دليل قابليت سازگاری بالا، در انواع زيستگاه‌های کوهستانی، استپی، جنگلی و کوه‌های خشک مناطق بيابانی اکثر مناطق ایران، از ارتفاع 200 تا 4,000 متر بالاتر از سطح دریا زندگی میکند. با استفاده از دوربین‌های تله‌ای، اطلاعات بیشتری از حضور پلنگ در سالهای اخیر در زیستگاه‌های ناشناخته کشور (پناهگاه حیات‌وحش نایبندان، طبس و بشاگرد در استان هرمزگان) به دست آمده است. اگرچه پلنگ پراکندگی وسیعی در ایران دارد، اما از فراوانی پایینی برخوردار است. در پژوهشی در پارک ملی بمو، 6 فرد پلنگ و تراکمی در حدود 1/87 پلنگ در 100 کیلومتر مربع تخمین زده شده است.
پراکنش جهانی پلنگ ایران
پراکندگی پلنگ در دنیا در قاره‌های آفریقا و آسیاست.
آثار، نمایه‌ها و شناسایی پلنگ ایرانی
ردپای پلنگ: از آنجا که پلنگ بزرگ‌ترین گربه‌سان ایران به شمار می‌رود و بزرگ‌ترین ردپا را در بین گربه‌سانان ایران دارا است، از این‌رو شناسایی آن راحت است و با ردپای هیچ جانور دیگری اشتباه گرفته نمی‌شود. پینه پشتی بسیار گسترده و با 3 برجستگی واضح هم ردیف در پایین و 2 برجستگی در بالا مهم‌ترین ویژگی ردپای پلنگ است. ردپای ماده‌ها نسبت به نرها فشرده‌تر بوده و فاصله کمی بین انگشتان و پینه میانی قرار دارد. همچنین دست به طور واضحی از پا بزرگ‌تر است و دارای عرض 10 تا 12 سانتی‌متر و طول 9 الی 10 سانتی‌متر و پا نیز دارای 9 تا 10 سانتی‌متر عرض و 9 تا 9.5 سانتی‌متر طول است.
الگوی ردپا پلنگ: پلنگ معمولاً به حالت راه رفتن آرام و یا یورتمه رفتن حرکت میکند. غالباً پای خود را بر روی اثر دست و یا بخشی از آن می‌گذارد، به ویژه اگر زمین از برف پوشیده شده باشد. طول گام آن در حالت راه رفتن بیش از 1 متر است.
تغذیه پلنگ: پلنگ می‌تواند بدون اینکه دیده شود به شکار خود نزدیک شده، کمین کند و با یک پرش پشت گردن یا گلوی طعمه خود را گاز بگیرد. در جانورانی که توسط پلنگ شکار شده‌اند اغلب اثر سوراخ حاصل از دندان‌های نیش که 35 تا 50 میلی‌متر است بر روی گلو و یا گردن شکار دیده می‌شود. پلنگ معمولاً از نواحی تحتانی به خصوص کپل و ران، شکم، پشت یا سینه طعمه خود تغذیه میکند، استخوان‌های بلند نیز نشکسته باقی می‌مانند اما از غضروف و استخوان‌های نرم مانند دنده تا پوزه طعمه خود تغذیه میکند. ممکن است پاها کاملاً از بدنش کار جدا شده باشند، اما معده و شکمبه دست نخورده می‌ماند. در واقع پس از خالی کردن این قسمت‌ها، طعمه سبک را جابجا میکند و در مکان‌هایی با دسترسی سخت مانند شکاف صخره‌ها، بالای درختان و در زیر شاخه و برگ پنهان کرده و یا گاهی با خاک می‌پوشاند تا در وعده‌های بعدی به آن مراجعه کند. معمولاً پلنگ ترجیح می‌دهد در اطراف طعمه شکار شده بماند و زیاد از آن دور نشود.
سرگین پلنگ: سرگین پلنگ معمولاً به صورت کپه‌ای است و از سرگین‌های چند تکه‌ای به ضخامت 2 تا 3 سانتی‌متر تشکیل شده است. زمانی که خشک شود چند تکه می‌شود. تقریباً کشیده، پیچ‌دار و دارای انتهایی تیز است، اما بسته به شرایط آب و هوایی و نوع غذا می‌تواند به صورت گرد و متصل به‌هم نیز باشد. اندازه سرگین پلنگ، بزرگ است و آثار مو و استخوان و حتی تکه‌های سم حیوانات بزرگی چون گراز نیز در آن به وضوح مشخص است. رنگ آن بسته به نوع تغذیه و محتوای سرگین متفاوت است و از سفید (به دلیل وجود فسفر استخوان‌ها) تا تیره (به علت تغذیه از گوشت و مواد گیاهی) متغیر است. سرگین پلنگ که معمولاً بعد از وعده‌های اول غذایی دفع می‌شود به صورت فشرده و تیره رنگ است. این در حالی است که حتی وعده‌های غذایی بعدی، به دلیل اضافه شدن سایر اجزای طعمه مانند پوست، مو و استخوان از فشردگی و انسجام سرگین رفته‌رفته کاسته می‌شود.
وضعیت حفاظتی پلنگ
پلنگ دشمن طبیعی ندارد، فقط گاهی توله‌ها توسط سایر گوشتخواران شکار می‌شوند. این حیوان از قابلیت استتتار خوبی برخوردار است و خود را با شرایط زیستگاه‌های مختلف سازش می‌دهد، اما به علت کم شدن غذا و آغشته کردن لاشه حیوانات شکار شده به مواد سمی، شکار غیرمجاز و تصادف با اتومبیل جمعیت آن رو به کاهش گذارده و در بعضی از مناطق به کلی نابود شده است. در حال حاضر به علت افزایش جمعیت گراز به خصوص در مناطق جنگلی گیلان و مازندران پلنگ‌ها از این حیوان تغذیه می‌کنند. در اکثر مناطق تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط زیست که هنوز کل و بز، قوچ و میش وجود دارد می‌توان پلنگ را مشاهده کرد.
پلنگ در زمره گونه‌های حمایت شده سازمان حفاظت محيط زيست قرار دارد. پلنگ در طبقه آسیب‌پذیر (VU) فهرست سرخ IUCN و پيوست II کنوانسيون CITES قرارد دارد. اما زيرگونه پلنگ ايرانی P.p. saxicolor در خطر انقراض (EN) طبقه‌بندی شده است. حفاظت، به‌خصوص خارج از مناطق حفاظت‌شده که جمعيت طعمه‌های طبيعی در آن به شدت کاهش يافته، نيازمند برنامه‌ريزی جدی است.
طبقه‌بندی گونه پلنگ ایرانی
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
- گونه ببر مازندران (گونه منقرض شده)
- گونه شیر ایرانی (گونه منقرض شده)
- گونه پلنگ ایرانی
- گونه یوزپلنگ ایرانی
- گونه گربه وحشی
- گونه گربه جنگلی
- گونه گربه شنی
- گونه گربه پالاس
- گونه کاراکال
- گونه سیاه‌گوش
External Features: HB 110-180 cm, T 60-100 cm, SH 45-78 cm and W 35-90 kg. The leopard has a large and muscular body, wide head and short legs with strong paws. The fur is soft and short, light buff in color which becomes lighter under the belly and covered with spots, or rosettes.
Biological Features: The species is active mainly from dusk to dawn. Adults are solitary with the territories of each male overlapping those of several females. Territories are strongly defended and marked on the boundaries by scrapes on the ground, scratches on the trees and faeces and urine. Individuals range widely with a collard male in Yazd province using 626 km2 over 10 months. The major prey species are wild goat and wild sheep, in addition to wild boar, different deer species, gazelles, small mammals, birds and even insects. In times of prey shortage, a leopard might attack domestic animals and shepherd dogs as well. The species usually mates in February and after a gestation period of 90-106 days, 1 to 4 cubs are born; though rarely more than 2 cubs are raised successfully. Cubs remain with their mother until they are 12 to 18 months old and remain together for several months afterwards. Longevity is 14 to 19 years in the wild and 23 years in captivity.
Habitat, Distribution and Abundance: The leopard is a very adaptable species and inhabits diverse habitats over much of the country between 200 to 4000 meters a.s.l such as mountains, steppes, forests and deserts. Since, extensive usage of camera traps in recent years, new evidence on leopard has been found in unknown areas (e.g. Naybandan Wildlife Refuge in Yazd, and Bashagard in Hormozgan province). Although, the species has a wide distribution in Iran, but it has a low abundance. In Bamu National Park, six adult leopards were identified and a density of 1.87 leopards in 100 km2 was estimated.
Conservation Status: According to the Iran Department of Environment the leopard is classified as a protected species. Poaching leopards and its prey species, poisoning, trapping and road kills are major causes of its population decline in Iran. IUCN lists it as “Vulnerable” (VU) and CITES includes it in Appendix II. The Persian subspecies (P.p.saxicolor) is listed as “Endangered” (EN) by the IUCN. Conservation effort needs to be focused on leopards outside of protected areas where natural prey species are limited.